LITTERATURE-ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ - Ο Καραγκιόζης Κατά την Ποιητικην τού Αριστοτέλη - χ.ν.κουβελης c.n.couvelis ΚΕΙΜΕΝΑ-TEXTS-Χ.Ν.Κουβελης[C.N.Couvelis

 .

.

LITTERATURE-ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

- Ο Καραγκιόζης Κατά την Ποιητικην τού Αριστοτέλη

- χ.ν.κουβελης c.n.couvelis

ΚΕΙΜΕΝΑ-TEXTS-Χ.Ν.Κουβελης[C.N.Couvelis

χ.ν.κουβελης c.n.couvelis

Ο Καραγκιόζης Κατά την Ποιητικην τού Αριστοτέλη 

Η μελέτη της "ποιητικής" του Καραγκιόζη με βάση το πρότυπο της Ποιητικής του Αριστοτέλη αποτελεί μια δημιουργική και ανατρεπτική προσέγγιση της λαϊκής θεατρικής παράδοσης μέσα από το πρίσμα της φιλοσοφικής ανάλυσης. 

Ο Αριστοτέλης, στην Ποιητική του, αναλύει την τραγωδία (και σε μικρότερο βαθμό την κωμωδία) με βάση συγκεκριμένες κατηγορίες: 

μίμησις, πλοκή, ήθος, διάνοια, λέξις, μέλος, όψις. 

 Μίμησις (Μίμηση της Πράξης)

Στον Αριστοτέλη, η ποίηση είναι μίμησις πράξεως ,αναπαράσταση πράξης ανθρώπινης, σημαντικής και πλήρους.

Στο θέατρο σκιών είναι επίσης μίμηση, όχι όμως υψηλών πράξεων, αλλά της καθημερινής ζωής του λαού ,μίμηση φτώχειας, κοινωνικής αδικίας, εξυπνάδας και επιβίωσης. Ο Καραγκιόζης ενσαρκώνει το λαϊκό υποκείμενο που αγωνίζεται ενάντια σε ανώτερες δυνάμεις (την εξουσία, τη φτώχεια, τη γραφειοκρατία) με το μοναδικό του όπλο: το χιούμορ και την παρατηρητικότητα.

Η μίμηση, δηλαδή, αφορά εδώ το πνεύμα του ελληνικού λαού ,τα παθήματα, τις αντιστάσεις και τις επινοήσεις του.

Πλοκή (Μύθος)

Για τον Αριστοτέλη, η πλοκή είναι η ψυχή της τραγωδίας· μια καλά δομημένη σειρά γεγονότων με αρχή, μέση και τέλος

Η πλοκή στα έργα του θεάτρου σκιών είναι απλή και επαναλαμβανόμενη, με στερεότυπα μοτίβα:

Ο Καραγκιόζης είναι φτωχός και πεινασμένος.

Παρουσιάζεται μια ευκαιρία για εργασία ή δόξα (π.χ. να γίνει γιατρός, στρατιώτης, γραμματικός).

Την αναλαμβάνει χωρίς γνώσεις ή ικανότητες.

Ακολουθεί μια σειρά από κωμικά επεισόδια με παρεξηγήσεις και συγκρούσεις.

Η κατάληξη είναι συνήθως μια μορφή αποτυχίας ή κωμικής λύτρωσης, με τον ήρωα να επιστρέφει στη φτώχεια αλλά με αξιοπρέπεια και γέλιο.

Η ενότητα και η συνοχή της δράσης είναι χαλαρές, αλλά υπάρχει πάντα μια κυκλική λογική: από την πείνα, στην προσπάθεια, στην αποτυχία, στην πείνα.

Ήθος (Χαρακτήρες)

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι χαρακτήρες πρέπει να είναι συνεπείς, αναγνωρίσιμοι και να συμβάλλουν στην πλοκή.

Το θεατρικό σύμπαν του Καραγκιόζη είναι γεμάτο τυποποιημένους χαρακτήρες, που λειτουργούν αρχετυπικά:

Καραγκιόζης: ο φτωχός, αστείος, πονηρός και εύστροφος λαϊκός τύπος.

Χατζηαβάτης: ο "λογικός", υπάκουος στον Πασά, αλλά και υπηρέτης των συμφερόντων του φίλου του.

Μπαρμπαγιώργος: ο τραχύς Ρουμελιώτης, οπλισμένος με τη γκλιτσα και την αγροτική αφέλεια.

Σιορ Διονύσιος: ο Ιταλοφανής Ζακυνθινός.

Μορφονιός, Βεληγκέκας, Σταύρακας: στερεότυπα της νεοελληνικής κοινωνίας.

Οι χαρακτήρες δεν εξελίσσονται, αλλά εκπροσωπούν κοινωνικές ομάδες και συμπεριφορές, λειτουργώντας ως φορείς κοινωνικής σάτιρας.

-Διάνοια (Στοχασμός, Ιδέες)

Η διάνοια στον Αριστοτέλη είναι η ικανότητα του ποιητή να εκφράζει γενικές αλήθειες και κοινωνικές ή ηθικές ιδέες μέσω των πράξεων των προσώπων

Η διάνοια στον Καραγκιόζη εκφράζεται μέσα από τη λαϊκή σοφία, τις παροιμίες, τα γνωμικά και τη σάτιρα:

Η πονηριά υπερέχει της εξουσίας.

Η φτώχεια δεν είναι ντροπή, αλλά αδικία.

Το γέλιο είναι όπλο ενάντια στην καταπίεση.

Η εξουσία γελοιοποιείται μέσα από τις υπερβολές της.

Παράδειγμα:

Όταν ο Καραγκιόζης προσποιείται τον γιατρό χωρίς καμία γνώση, σατιρίζεται η ψευδοεπιστήμη, η γραφειοκρατία, αλλά και η τυφλή εμπιστοσύνη του λαού στους "ειδικούς".

Λέξις (Γλώσσα, Ύφος)

Ο Αριστοτέλης δίνει σημασία στην ενδεδειγμένη χρήση της γλώσσας,πλούσια αλλά όχι πομπώδη, ανάλογη του ήθους των προσώπων.

Η γλώσσα του Καραγκιόζη είναι λαϊκή, καθομιλουμένη, γεμάτη ιδιωματισμούς, γλωσσικά παιχνίδια, παρηχήσεις, λογοπαίγνια και χυμώδεις εκφράσεις.

Συνδυασμός καθαρής δημώδους με ευρηματικά νεολογίσματα.

Κωμική χρήση των ονομάτων (π.χ. "Καραγκιόζης Στρατηγός", "Ο Καραγκιόζης γιατρός").

Παρωδία της επίσημης γλώσσας μέσα από τον λόγο των "ανώτερων" χαρακτήρων (π.χ. του Πασά).

Η λέξις εδώ υποστηρίζει το ύφος της σάτιρας και αντικατοπτρίζει την κοινωνική ταξικότητα μέσα από το ιδίωμα.

Δομή και Ενότητα

Η τραγωδία έχει αυστηρή δομή. Το θέατρο σκιών έχει μια πιο ευέλικτη, συχνά αυτοσχεδιαστική δομή.

Η δομή στον Καραγκιόζη μπορεί να περιγραφεί ως εξής:

1. Πρόλογος: Εισαγωγή, συχνά με τον Καραγκιόζη να μιλά στο κοινό.

2. Επεισόδια: Παρουσίαση του προβλήματος, η ανάληψη της αποστολής, οι παρεξηγήσεις, οι συγκρούσεις.

3. Κορύφωση: Συνήθως κωμική καταστροφή ή αποκάλυψη.

4. Λύση: Συμβιβασμός ή επιστροφή στην αρχική κατάσταση.

Η κυκλική δομή ενισχύει το αναλλοίωτο του ήρωα: ο κόσμος δεν αλλάζει, αλλά ο Καραγκιόζης εξακολουθεί να επιβιώνει.

Θέματα

Τα θέματα του θεάτρου σκιών είναι κατ’ εξοχήν κοινωνικά και πολιτικά.

Φτώχεια και επιβίωση

Φτώχεια και επιβίωση

Ο Καραγκιόζης ζει σε μια καλύβα,παραγκα, έχει τρία παιδιά και δεν έχει ποτέ λεφτά. Η οικονομική ανέχεια δεν τον εξευτελίζει, αλλά γίνεται κινητήριος δύναμη για επινοήσεις, πονηριές και επιβίωση. Η σάτιρα της ταξικής ανισότητας είναι συνεχής, αλλά μέσα από το γέλιο, όχι την καταγγελία.

 Παράδειγμα:

Στην παράσταση Ο Καραγκιόζης Γιατρός, ο ήρωας παριστάνει τον γιατρό για να εξασφαλίσει φαγητό, με αποτέλεσμα ένα κωμικό χάος. Η πείνα τον καθοδηγεί, αλλά ποτέ δεν τον καταβάλλει.

Εξουσία και καταπίεση

Η εξουσία εκπροσωπείται κυρίως από τον Πασά και τον Βεληγκέκα 

Ο Καραγκιόζης, αντιμέτωπος με αυτήν την αυστηρή και γραφειοκρατική εξουσία, δεν εξεγείρεται άμεσα, αλλά τη γελοιοποιεί ,υπονομεύει το κύρος της μέσα από αφέλεια ή πονηριά.

Παράδειγμα:

Στο Ο Καραγκιόζης Γραμματικός, ο ήρωας προσπαθεί να βοηθήσει τον Πασά να λύσει μια διαφορά, αλλά το μπλέκει τόσο, που ο ίδιος ο Πασάς καταλήγει πιο μπερδεμένος. Εδώ η γραφειοκρατία παρουσιάζεται ως γελοία και αναποτελεσματική.

Παιδεία και ψευτο-μόρφωση

Συχνή είναι η σάτιρα της δήθεν μόρφωσης, των "μορφωμένων" που δεν έχουν ουσιαστική γνώση. Ο Καραγκιόζης προσποιείται συχνά τον γιατρό, τον δάσκαλο, τον καθηγητή, αλλά το κάνει παραποιώντας όρους και έννοιες, δημιουργώντας κωμικές καταστάσεις.

Παράδειγμα:

Ο Σιορ Διονύσιος ή ο Μορφονιός χρησιμοποιούν δήθεν λόγιες λέξεις ή ιταλικές φράσεις, αποκαλύπτοντας την κενότητα της επιφανειακής μόρφωσης.

Η ελληνική ταυτότητα και η ετερότητα

Το θέατρο σκιών διαμορφώθηκε στην οθωμανική εποχή, και η πολυπολιτισμική του σύσταση αντικατοπτρίζεται στους χαρακτήρες:

Ο Καραγκιόζης είναι Έλληνας Ρωμιός.

Ο Χατζηαβάτης έχει μια «τούρκικη» υποτακτικότητα.

Ο Πασάς είναι Τούρκος άρχοντας.

Ο Σιορ Διονύσιος είναι επτανησιακός, με ιταλοελληνικά στοιχεία.

Ο Μπαρμπαγιώργος είναι αγροίκος από τη Ρούμελη.

Η θεατρική σύγκρουση αυτών των τύπων συμβολίζει την ελληνική εθνογένεση:

 η δημιουργία εθνικής συνείδησης μέσα από την ετερότητα.

Οικογένεια και Πατριαρχία

Ο Καραγκιόζης είναι πατέρας και σύζυγος , αν και η γυναίκα του εμφανίζεται 

σπανια, το γεγονός ότι έχει οικογένεια τον ανθρώπιζει. Τα παιδιά του, τα Κολλητηρια, λειτουργούν είτε ως αντανάκλαση της φτώχειας του, είτε ως πρόσχημα για να δείξει τρυφερότητα, δίχως όμως μελοδραματισμό.

Ύφος

Το ύφος στον Καραγκιόζη είναι κατά βάση κωμικό, σατιρικό, με έντονα στοιχεία παρωδίας. Δεν λείπουν όμως τα στιγμιότυπα λυρισμού και στοχασμού, ιδίως όταν ο ήρωας μονολογεί για τη ζωή του ή τη φτώχεια του.

Χαρακτηριστικά:

Αυτοσχεδιασμός: Ο Καραγκιοζοπαίκτης συχνά προσθέτει δικά του στοιχεία, πολιτικά σχόλια, ακόμα και αστεία της επικαιρότητας.

Ιδιωματισμοί: Κάθε χαρακτήρας μιλά με το δικό του γλωσσικό ιδίωμα.

Κωμική υπερβολή: Αλλοιώσεις λέξεων, φωνές, χειρονομίες (ακόμα και αν είναι σκιές).

Διπλά επίπεδα λόγου: Υπάρχει λόγος για τα παιδιά (αθώος, σωματικός) και λόγος για τους μεγάλους (πιο πονηρός, υπαινικτικός).

Μέλος (Μουσική)

Ο Αριστοτέλης θεωρεί τη μουσική σημαντικό συστατικό του δράματος.

 Στον Καραγκιόζη, η μουσική παίζει καθοριστικό ρόλο:

Κάθε χαρακτήρας έχει δικό του μουσικό μοτίβο (π.χ. κλαρίνο για τον Μπαρμπαγιώργο, καντάδα για τον Σιορ Διονύσιο).

Η μουσική συνοδεύει την είσοδο, την έξοδο και τις συναισθηματικές κορυφώσεις.

Τα τραγούδια, συχνά αυτοσχέδια, σχολιάζουν τη δράση ή ενισχύουν το γέλιο.

Όψις (Οπτικό στοιχείο / Σκηνικά)

Στην Ποιητική, ο Αριστοτέλης θεωρεί την "όψιν" (σκηνοθεσία, όραση) ως το λιγότερο σημαντικό, αλλά στο θέατρο σκιών, είναι θεμελιώδες.

Οι σκιές, φτιαγμένες από δέρμα ή χαρτί, αποδίδουν την τυπολογία των προσώπων.

Η κίνηση των φιγούρων γίνεται με ρυθμό και τεχνική ακρίβεια, δημιουργώντας εφέ (ξύλο, χορός, κυνηγητά).

Ο φωτισμός είναι καθοριστικός , η μαγεία προκύπτει από το παιχνίδι φωτός και σκιάς.

Η Ποιητική του Καραγκιόζη ως Λαϊκή Τραγωδία

Αν και σε μορφή ο Καραγκιόζης φαίνεται εντελώς διαφορετικός από την αριστοτελική τραγωδία, σε ουσία, υπηρετεί παρόμοιους στόχους:

Μιμείται πράξεις ανθρώπινες, με σατιρικό ήθος, για να διδαχθεί και να ψυχαγωγηθεί ο θεατής.

Χρησιμοποιεί τη γλώσσα, το ήθος, τη διάνοια και την πλοκή για να σχολιάσει την κοινωνία.

Παρέχει, αντί για "κάθαρση μέσω φόβου και ελέου", μια κάθαρση μέσω γέλιου και αναγνώρισης: οι θεατές βλέπουν τους εαυτούς τους στον ήρωα, γελούν και φεύγουν πιο ελαφροί.

.

.

.