.
.
LITTERATURE-ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
- Σωκράτους και Πλάτωνος Διάλογοι 9
Περί του κωμικου
- χ.ν.κουβελης c.n.couvelis
χ.ν.κουβελης c.n.couvelis
Σωκράτους και Πλάτωνος Διάλογοι
Περί του κωμικου
1.
Πλάτων:
Σωκράτη, θα ήθελα σήμερα να συζητήσουμε κάτι διαφορετικό απ’ ό,τι συνήθως. Όχι περί ψυχής ή αρετής, αλλά περί του κωμικού και του αστείου· τί είναι το γέλιο, τί προκαλεί τη θυμηδία στους ανθρώπους, και ποιά η θέση του στην
τέχνη και στη ζωή.
Σωκράτης:
Εύγε, φίλε Πλάτων· γιατί και το γέλιο είναι μια μορφή σοφίας, αν το αναλογιστείς. Ίσως και να είναι η σκιά της αλήθειας, όπως η ειρωνεία είναι η σκιά της σοβαρότητας. Μα πες μου πρώτα ,τί εννοείς όταν λες “κωμικό”;
Πλάτων:
Θα έλεγα πως κωμικό είναι εκείνο που μας κάνει να γελάμε· μια ανατροπή του συνηθισμένου, μια μικρή ρωγμή στην τάξη των πραγμάτων.
Σωκράτης:
Άραγε, το κωμικό είναι απλώς μια αταξία; Αν ναι, τότε θα έπρεπε να γελάμε και με την κακοφωνία ή με την ασχήμια· κι όμως, συχνά δεν γελάμε, αλλά στενοχωριόμαστε. Μήπως, λοιπόν, το κωμικό δεν είναι η αταξία, αλλά μια αταξία χωρίς κίνδυνο;
Πλάτων:
Ναι, νομίζω πως έχεις δίκιο· εκεί όπου υπάρχει ασφάλεια, μπορούμε να γελάσουμε. Ο Αριστοφάνης, ας πούμε, χλεύαζε τους πολιτικούς, αλλά ο ίδιος
δεν έπαυε να αγαπά την πόλη του.
Σωκράτης:
Ας εξετάσουμε, λοιπόν, τί είναι το γέλιο. Είναι πράξη του σώματος ή της ψυχής; Διότι το στόμα γελά, αλλά η αιτία φαίνεται να έρχεται απ’ τον νου.
Πλάτων:
Μάλλον είναι κίνηση της ψυχής όταν αντιλαμβάνεται κάτι αταίριαστο. Θυμάμαι στους “Νεφέλες” του Αριστοφάνη, όταν ο Στρεψιάδης θέλει να μάθει πώς να απαλλαγεί από τα χρέη του με λόγια:
«οὐκοῦν εἰς τὸν νοῦν ἔρχεται ἡμῖν, ὡς ἀδύνατον ἐστὶ τὸ ἀδικεῖν;»
Και ο Σωκράτης του Αριστοφάνη απαντά με εκείνο το ειρωνικό ύφος που σε κάνει να γελάς, αλλά και να συλλογίζεσαι.
Σωκράτης:
Βλέπεις, λοιπόν, πως το γέλιο γεννιέται όταν η ψυχή βλέπει ένα παράδοξο, μια ασυμφωνία ανάμεσα στο φαινόμενο και στο είναι. Ο κωμικός, όπως και ο φιλόσοφος, αποκαλύπτει τη διάσταση αυτή.
Πλάτων:
Αλήθεια· και στον Όμηρο βρίσκουμε στιγμές κωμικές. Όταν, για παράδειγμα, ο Θερσίτης στηλιτεύει τους βασιλείς στην “Ιλιάδα”:
«Θερσίτης ὁ ἄμορφος, ἀκοίμητος, ἀναιδής·
μάλιστα γὰρ ἐν τοῖς Ἀχαιοῖς ἔρις ἦν ἐπὶ λόγῳ.»
Εκεί γελάμε όχι μόνο με τη μορφή του, αλλά και με την τόλμη του. Είναι μια στιγμή όπου το γελοίο γίνεται καθρέφτης της ύβρεως.
Σωκράτης:
Εύστοχα. Και στον Ησίοδο βρίσκουμε το ειρωνικό στοιχείο, όταν μιλά για τη γυναίκα:
«ἄνδρα κακὸν γυνὴ ἐσθλὴ καὶ ἀνὴρ ἐσθλὸς ἄνωθεν ἔθηκε Ζεύς.»
Εδώ η ειρωνεία είναι λεπτή· δεν είναι αστείο για γέλια, αλλά μια χιουμοριστική παρατήρηση για την ανθρώπινη μοίρα.
Σωκράτης:
Θα ήθελες, λοιπόν, να ταξινομήσουμε τα είδη του κωμικού, όπως οι φυσικοί ταξινομούν τα όντα;
Πλάτων:
Ας το επιχειρήσουμε.
Σωκράτης:
Λοιπόν, φαίνεται πως υπάρχει:
Πρωτον:Το σωματικό κωμικό ,όπως οι γελοίες χειρονομίες, τα προσωπεία, η φωνή, το βάδισμα. Ο Αριστοφάνης το χρησιμοποιεί πλούσια.
«ὦ φίλε, πῶς ἐπιπνέεις, ὡς χοῖρος;»
Δεύτερον:Το λεκτικό κωμικό, τα ευφυολογήματα, τα λογοπαίγνια, οι αντιφάσεις.
«Ἀλλὰ τίς ἄνθρωπος οὗτος; Φροντιστής τις, ὡς ἔοικεν!»
Τρίτον:Το ηθικό κωμικό ,όταν η αδυναμία ή η μικρότητα της ψυχής αποκαλύπτεται χωρίς μίσος, με συγκατάβαση.
Θυμήσου τον Πλούταρχο, που γράφει για τον Δημοσθένη:
«Ἐν ταῖς πράξεσι μικρὸς, ἐν ταῖς λέξεσι μέγας.»
Τέταρτον:Το διανοητικό χιούμορ, όπως στους σοφιστές, όπου η ειρωνεία γεννά γέλιο μέσα από την αντίφαση.
Όπως όταν ο Πρωταγόρας έλεγε:
«πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος.»
Κι εγώ, αν ήμουν εκεί, θα του απαντούσα: «Ἄρα καὶ τοῦ μέτρου;»
Πλάτων:
Πες μου, λοιπόν, Σωκράτη, είναι το κωμικό ωφέλιμο ή επικίνδυνο για την ψυχή;
Σωκράτης:
Ας εξετάσουμε. Το γέλιο καθαίρει τα πάθη, όπως το δάκρυ. Όμως, αν στραφεί σε χλευασμό, γίνεται δηλητήριο. Ο Αριστοφάνης, με την ειρωνεία του, παιδαγωγεί. Ο γελωτοποιός, όμως, χωρίς νου, διαφθείρει.
Πλάτων:
Άρα, το μέτρο είναι το παν , και στο γέλιο, όπως και στη μουσική.
Η ευθυμία χωρίς φρόνηση οδηγεί στην ακολασία· η φρόνηση χωρίς ευθυμία οδηγεί στη σκυθρωπότητα.
Σωκράτης:
Ωραία το είπες· γιατί ο άνθρωπος δεν γεννήθηκε ούτε να γελά πάντα ούτε να θρηνεί πάντα, αλλά να θαυμάζει. Και το γέλιο είναι μια μορφή θαυμασμού, του παραδόξου.
Πλάτων:
Σωκράτη, νομίζω πως σήμερα έμαθα ότι το κωμικό δεν είναι εχθρός του φιλοσοφικού, αλλά αδελφός του. Και πως το χιούμορ είναι μια άλλη μορφή σοφίας· εκείνη που βλέπει την αλήθεια χωρίς δάκρυα.
Σωκράτης:
Έτσι είναι, φίλε μου· γιατί μόνον όποιος γελά με σοβαρότητα, και σοβαρεύεται με χαμόγελο, πλησιάζει την αλήθεια.
Ἐγὼ δὲ ἴσως γελῶ, ἵνα μὴ κλαίω.
.
.
.
χ.ν.κουβελης c.n.couvelis
Σωκράτους και Πλάτωνος Διάλογοι
Περί του κωμικου
2.
Πλάτων:
Σωκράτη, καθώς συλλογιζόμουν τα λόγια μας για το γέλιο, μου γεννήθηκε άλλη απορία· τί διαφορά έχει, άραγε, το κωμικό από το τραγικό; Γιατί και τα δύο φαίνονται να μιλούν για τα ανθρώπινα πάθη· το ένα όμως μας κάνει να γελάμε,
το άλλο να δακρύζουμε.
Σωκράτης:
Μια σπουδαία απορία, Πλάτων· γιατί το ένα δείχνει την πτώση του ανθρώπου, το άλλο την αδυναμία του. Το τραγικό μάς φανερώνει τον άνθρωπο που παλεύει με τη μοίρα· το κωμικό, τον άνθρωπο που παραπατά στα μικρά του σφάλματα. Και στα δύο όμως αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας.
Πλάτων:
Άρα, το τραγικό συγκινεί δια του δέους, το κωμικό δια της ελαφρότητας;
Σωκράτης:
Ίσως καλύτερα να πούμε πως το τραγικό καθαίρει δια του φόβου, ενώ το κωμικό καθαίρει δια του γέλιου. Ο Αριστοτέλης, αν τον διαβάσεις προσεκτικά, υπονοεί πως και τα δύο είναι δύο όψεις της ίδιας καθαρτικής δύναμης.
Πλάτων:
Θυμάμαι, στην “Οδύσσεια”, ο Όμηρος συνδυάζει και τα δύο. Όταν ο Οδυσσέας, μεταμφιεσμένος ζητιάνος, βλέπει τους μνηστήρες να τρώνε και να κοροϊδεύουν, γελάμε· μα λίγο μετά, όταν τους σκοτώνει, συγκινούμαστε.
«ἡδέως ἐγέλασσε θεὸς καὶ πάντες ἄνδρες.»
Το ίδιο γεγονός γεννά άλλοτε γέλιο κι άλλοτε δάκρυ.
Σωκράτης:
Εύστοχο παράδειγμα. Ίσως λοιπόν το κωμικό και το τραγικό να μην είναι αντίθετα, αλλά συγγενή· όπως η μέρα και η νύχτα. Το ένα γεννιέται όταν το
άλλο φθίνει.
Πλάτων:
Ας δούμε τα παραδείγματα.
Στον Αισχύλο, ο Προμηθέας, δεμένος στον βράχο, φωνάζει:
«Ὦ Ζεῦ, τίς ἂν ἀντιποιήσαιτο σοῦ τύχην;»
Εκεί ο άνθρωπος αντιμάχεται το θείον, και γεννιέται τραγικότητα.
Αντίθετα, στον Αριστοφάνη, όταν ο Ευριπίδης κατεβαίνει στον Άδη στους “Βατραχους” για να φέρει πίσω τον εαυτό του, γελάμε:
«Ἐγὼ γὰρ οὐχ ἵππος, ἀλλ’ ἄνθρωπος εἰμί· τί δ’ ἂν πετάσαιμι;»
Εδώ η ίδια φιλοδοξία ,να αναμετρηθεί ο άνθρωπος με το θείον,παρουσιάζεται γελοία.
Σωκράτης:
Άρα, Πλάτων, δεν είναι το θέμα που κάνει το τραγικό ή το κωμικό, αλλά ο τρόπος. Ο ίδιος μύθος μπορεί να ειπωθεί τραγικά ή κωμικά· όπως η ιστορία της Ελένης. Ο Ευριπίδης την έκανε τραγωδία· ο Γοργίας, φιλοσοφική ρητορική· κι ο Αριστοφάνης, αν ήθελε, θα την έκανε σατιρική.
Σωκράτης:
Πες μου, λοιπόν, Πλάτων· τί χρειάζεται περισσότερο για να γελάσει ή να δακρύσει ο άνθρωπος;
Την ίδια ψυχή δεν έχει;
Πλάτων:
Έχει, μα το πάθος αλλάζει μορφή. Ο τραγικός θεατής ταυτίζεται, συμμετέχει·
ο κωμικός αποστασιοποιείται, βλέπει τον εαυτό του σαν άλλον. Το τραγικό μας βυθίζει· το κωμικό μας ανυψώνει.
Σωκράτης:
Πολύ σωστά· γιατί το γέλιο είναι μια μικρή νίκη της ψυχής πάνω στη θλίψη. Το δάκρυ, αντιθέτως, είναι μια μικρή ήττα που την αποδεχόμαστε με σεβασμό.
Πλάτων:
Ίσως, τελικά, και τα δύο να γεννιούνται από το ίδιο, το παράδοξο.
Όταν ο άνθρωπος βλέπει κάτι έξω από την τάξη του κόσμου, αντιδρά είτε με φόβο είτε με γέλιο.
Στην τραγωδία, το παράδοξο είναι φοβερό· στην κωμωδία, είναι αβλαβές.
Σωκράτης:
Ναι· όπως είπαμε πριν, το κωμικό είναι “ἀταξία ἄνευ κινδύνου”.
Αν όμως προσθέσεις κίνδυνο στο αστείο, γεννιέται το τραγικό.
Ο Αίας του Σοφοκλή θα μπορούσε να γίνει γελοίος, αν δεν υπήρχε το φάσμα
της αυτοκτονίας του.
Πλάτων:
Τότε, αν το κωμικό και το τραγικό είναι συγγενή, μήπως και τα δύο πρέπει να έχουν θέση στην παιδεία των νέων;
Σωκράτης:
Αναμφίβολα. Το τραγικό διδάσκει σεβασμό και μέτρο, το κωμικό διδάσκει αυτογνωσία και ταπεινότητα.
Ο άνθρωπος που δεν γελά με τον εαυτό του, κινδυνεύει να γίνει τραγικός·
κι εκείνος που γελά με όλα, κινδυνεύει να χάσει τη σοβαρότητα της ψυχής.
Πλάτων:
Άρα, η τέλεια ψυχή είναι εκείνη που ξέρει πότε να γελά και πότε να σιωπά.
Σωκράτης:
Ἀκριβῶς, φίλε μου. Ὅπως ἔλεγεν ὁ Πίνδαρος:
«Μηδὲν ἄγαν.»
Το ίδιο ισχύει και στο γέλιο και στο δάκρυ.
Πλάτων:
Νομίζω, Σωκράτη, πως τούτη η συνομιλία με δίδαξε ότι το κωμικό και το τραγικό είναι σαν δύο καθρέφτες που δείχνουν το ίδιο πρόσωπο ,τον άνθρωπο.
Ο ένας το φωτίζει, ο άλλος το σκιάζει· και μόνον όποιος κοιτά και τους δύο, βλέπει ολόκληρη την αλήθεια.
Σωκράτης:
Καλά το λες, Πλάτων. Το δάκρυ και το γέλιο είναι δύο στάλες του ίδιου ποταμού· της ανθρώπινης μοίρας.
Κι αν ποτέ οι θεοί γελούν, δεν είναι γιατί περιφρονούν· αλλά γιατί γνωρίζουν πως το τραγικό και το κωμικό είναι το ίδιο θαύμα, ειδωμένο από άλλη γωνία.
.
.
.
χ.ν.κουβελης c.n.couvelis
Σωκράτους και Πλάτωνος Διάλογοι
Περί του κωμικου
3.
Πλάτων:
Σωκράτη, συλλογιζόμουν πως ο Αριστοφάνης, που τόσο αγαπήσαμε πριν, είναι σαν ένας καθρέφτης της Πόλης ,με πολιτικούς, σοφιστές, θεούς και πολίτες να γίνονται όλοι θέαμα.
Μα αργότερα, στην ελληνιστική εποχή, το γέλιο αλλάζει. Ο Μένανδρος δεν γελά πια με την πόλη, αλλά με τον άνθρωπο.
Σωκράτης:
Σωστά το είπες. Ο Αριστοφάνης γελούσε προς τα έξω, ο Μένανδρος προς τα μέσα.
Ο πρώτος σατίριζε τα κοινά· ο δεύτερος ερευνούσε τα πάθη.
Πες μου όμως ,ποιά είναι η αιτία αυτής της αλλαγής;
Πλάτων:
Ίσως γιατί η πόλη δεν είναι πια το ίδιο πράγμα. Οι παλιοί αγώνες της δημοκρατίας τέλειωσαν· η ζωή έγινε πιο ιδιωτική. Ο άνθρωπος έμεινε μόνος με τον εαυτό του ,κι εκεί άρχισε να βρίσκει το αστείο μέσα του.
Σωκράτης:
Αληθεια. Το γέλιο μετακινήθηκε από την ἀγορὰ στο οἶκον.
Δεν είναι πια ο Στρεψιάδης που γελά με τους σοφιστές, αλλά ο γερο-Δυσκόλος που θυμώνει με τον γείτονα και την τύχη.
Πλάτων:
Ναι· και θυμήσου τον Γνάθωνα του Μενάνδρου, τον κόλακα, που λέει:
«Ἀρέσκειν ἑκάστῳ πειρῶ, καὶ ταῦτ’ ἐστὶ τἀγαθά.»
Εδώ δεν γελάμε με τους θεούς, αλλά με την ανθρώπινη μικρότητα, την καθημερινή μας υποκρισία.
Σωκράτης:
Κι έτσι, το κωμικό έγινε πιο λεπτό, πιο ψυχολογικό. Ο Αριστοφάνης γέμιζε τη σκηνή με σύννεφα και βάτραχους· ο Μένανδρος με σιωπές, βλέμματα, ατυχίες.
Πλάτων:
Η Νέα Κωμωδία, λοιπόν, μοιάζει να έχει λιγότερο θόρυβο και περισσότερη ανθρωπιά. Δεν χλευάζει· κατανοεί.
Σωκράτης:
Πολύ σωστά. Το γέλιο έγινε ηθικό. Δεν είναι πλέον όπλο· είναι καθρέφτης.
Στον Αριστοφάνη, ο γελοίος είναι ο άλλος· στον Μένανδρο, ο γελοίος είμαι εγώ.
Κι αυτό είναι μεγάλη πρόοδος της ψυχής.
Πλάτων:
Ακριβώς. Κι έτσι εξηγείται γιατί οι Ρωμαίοι, όταν γνώρισαν τον Μένανδρο, τον λάτρεψαν· τον αντέγραψαν, τον μετάφρασαν, τον έκαναν δικό τους.
Σωκράτης:
Για πες μου τώρα, Πλάτων, τί έκαναν οι Ρωμαίοι με τούτο το ελληνικό πνεύμα;
Το σεβάστηκαν ή το παραποίησαν;
Πλάτων:
Θα έλεγα και τα δύο. Ο Πλαύτος πήρε τον Μένανδρο και τον έκανε πιο ζωηρό, πιο λαϊκό.
Οι τύποι του ,ο δούλος, ο νέος, ο γέρος, η εταίρα, είναι οι ίδιοι, αλλά η έκφραση έγινε πιο θορυβώδης, πιο θεατρική.
Άκου πώς βάζει ο Πλαύτος έναν δούλο να μιλά με αυθάδεια:
«Homo sum: humani nihil a me alienum puto.»
(“Είμαι άνθρωπος· τίποτα ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο.”)
Αυτό είναι πνεύμα ελληνικό, μα ειπωμένο με ρωμαϊκή δύναμη.
Σωκράτης:
Βλέπω λοιπόν πως το γέλιο ταξιδεύει μαζί με τους λαούς, αλλάζει ρούχα, όχι ψυχή.Ο Μένανδρος και ο Πλαύτος έχουν κοινό το ίδιο θεμέλιο ,την ανθρώπινη αδυναμία.Μόνο που ο Ρωμαίος γελά δυνατότερα, χωρίς την ελληνική μελαγχολία.
Πλάτων:
Ναι, το ελληνικό χιούμορ έχει πάντοτε κάτι το φιλοσοφικό, σαν να ξέρει πως πίσω από το αστείο υπάρχει λύπη.
Ο Ρωμαίος γελά για να ξεχάσει· ο Έλληνας γελά για να καταλάβει.
Σωκράτης:
Κι έπειτα έρχεται ο Λουκιανός, ο πιο παράξενος από όλους.
Δεν γράφει για τη σκηνή, αλλά για τη σκέψη· κι όμως, όλο του το έργο είναι
μια κωμωδία του πνεύματος.
Πλάτων:
Πράγματι. Με τον Λουκιανό, το γέλιο γίνεται φιλοσοφία.
Στους “Διαλόγους των Νεκρών” δείχνει τους ήρωες και τους βασιλείς του παρελθόντος να γελοιοποιούνται μέσα στον Άδη.
«Ἐκεῖνος ὁ μέγας βασιλεὺς, ὁ χρυσὸς, ὁ πολυτελής ,νῦν γυμνὸς καὶ ἴσος τοῖς πτωχοῖς.»
Είναι γέλιο σοφό, χωρίς κακία· ειρωνεία που γεννά στοχασμό.
Σωκράτης:
Ο Λουκιανός, θαρρώ, συνέχισε τη δική μου ειρωνεία, αλλά με πιο ελαφρό βήμα.
Χρησιμοποιεί το γέλιο για να πολεμήσει τη μωρία και τη δεισιδαιμονία·
γι’ αυτό και θα μπορούσε να ειπωθεί πως είναι ο τελευταίος Έλληνας Σωκράτης.
Πλάτων:
Και ο πρώτος “νεωτερικός” συγγραφέας· γιατί το χιούμορ του είναι καθολικό, όχι μόνο ελληνικό.
Γελά με την ίδια τη φύση του ανθρώπου· όπως όταν γράφει για τους θεούς που φιλονικούν για ψήγματα δόξης:
«ὁ Ζεὺς ἠγωνίζετο περὶ τιμῆς μετὰ τοῦ Ἑρμοῦ.»
Εδώ βλέπουμε θεούς να γελοιοποιούνται, αλλά όχι με ύβρη,με διάνοια.
Σωκράτης:
Ας συνοψίσουμε λοιπόν, Πλάτων.
Στον Αριστοφάνη, το γέλιο είναι πολιτικό·
στον Μένανδρο, ψυχολογικό·
στον Πλαύτο, θεατρικό και κοινωνικό·
στον Λουκιανό, φιλοσοφικό.
Πλάτων:
Και σε όλα υπάρχει το ίδιο αίτιο ,η επιθυμία του ανθρώπου να κατανοήσει τον εαυτό του χωρίς να απελπιστεί.
Το γέλιο είναι το φάρμακο της ψυχής απέναντι στην τραγικότητα της ζωής.
Σωκράτης:
Ναι· το γέλιο είναι η πιο ανθρώπινη μορφή σοφίας.
Γι’ αυτό και ο πιο σοφός άνθρωπος δεν είναι αυτός που δεν γελά, αλλά αυτός
που ξέρει γιατί γελά.
Πλάτων:
Σωκράτη, νιώθω πως το κωμικό, όπως και η αρετή, έχει ιστορία και πως εξελίσσεται μαζί με τον άνθρωπο.
Από το γέλιο των θεών του Ολύμπου, περάσαμε στο χαμόγελο του ανθρώπου
της καθημερινότητας· κι από εκεί στο χαμόγελο της σκέψης.
Σωκράτης:
Αληθεια. Και ίσως τούτο να σημαίνει πως ο άνθρωπος προοδεύει όχι μόνο όταν μαθαίνει να σκέφτεται, αλλά κι όταν μαθαίνει να γελά με σοφία.
Ἐγὼ δὲ λέγω ,ὁ γελῶν μετὰ νόου, ἐστίν ὁ φιλοσοφῶν ἄνευ λύπης.
.
.
.
χ.ν.κουβελης c.n.couvelis
Σωκράτους και Πλάτωνος Διάλογοι
Περί του κωμικου
4
Πλάτων:
Σωκράτη, σε όλες τις συζητήσεις μας, παρατήρησα πως το γέλιο σε συνοδεύει.
Όχι το γέλιο του σκώμματος, αλλά το ήρεμο χαμόγελο του ανθρώπου που ξέρει κάτι και δεν το λέει αμέσως.
Θα έλεγα πως η ειρωνεία σου είναι ένα είδος κωμικού· αλήθεια είναι αυτό;
Σωκράτης:
Θα έλεγα πως είναι γέννημα του γέλιου και της σοφίας μαζί.
Η ειρωνεία δεν είναι χλευασμός· είναι παιδαγωγία.
Όταν λέγω πως “οὐκ οἶδα”, δεν το λέγω για να γελάσω με τον άλλον, αλλά για
να τον κάνω να γελάσει με τον εαυτό του.
Κι εκεί αρχίζει η γέννηση της γνώσης.
Πλάτων:
Άρα, η ειρωνεία είναι μια μορφή μαιευτικής ,χαμογελάς για να ξεγεννήσεις τη σκέψη του άλλου.
Σωκράτης:
Ακριβώς.Το χαμόγελο είναι το πρώτο φως που μπαίνει στη σπηλιά της άγνοιας·
μόλις ο άνθρωπος καταλάβει πόσο αστείος είναι όταν νομίζει ότι τα ξέρει όλα, τότε γίνεται ικανός να μάθει.
«Ὁ γελῶν ἑαυτῷ, σοφώτερος ἐστὶ τοῦ ἐπιγελώμενου ἄλλῳ.»
Πλάτων:
Αλήθεια, Σωκράτη, πιστεύεις ότι το χιούμορ βοηθά στη διδασκαλία;
Πολλοί δάσκαλοι προτιμούν το ύφος το σοβαρό και αυστηρό· εσύ, όμως, συχνά αστειεύεσαι.
Σωκράτης:
Πιστεύω πως ο μαθητής δεν πρέπει να φοβάται τον δάσκαλο· πρέπει να του χαμογελά.Η σοβαρότητα συχνά γεννά άμυνα· το χαμόγελο γεννά διάλογο.
Και ο διάλογος, όπως ξέρεις, είναι η ψυχή της φιλοσοφίας.
Πλάτων:
Μα δεν κινδυνεύει το γέλιο να κάνει τη φιλοσοφία ελαφριά;
Σωκράτης:
Όχι, αν έχει μέτρο.Όπως η μουσική δεν παύει να είναι τέχνη επειδή έχει ρυθμό, έτσι και η φιλοσοφία δεν χάνει το βάθος της επειδή χαμογελά.
Το χιούμορ δεν ακυρώνει την αλήθεια· την κάνει ανεκτή.
Γιατί, Πλάτων, η αλήθεια ,όπως το κρασί,χρειάζεται λίγο νερό για να την πιείς.
Πλάτων:
Άρα, ο δάσκαλος που δεν χαμογελά, μοιάζει με γιατρό που δίνει φάρμακο χωρίς μέλι.
Σωκράτης:
Ναι· και κάτι ακόμη. Το γέλιο είναι ένδειξη ελευθερίας του πνεύματος.
Ο ανόητος θυμώνει όταν γελούν μαζί του· ο σοφός χαμογελά πρώτος.
Γιατί ξέρει ότι δεν είναι τέλειος· κι αυτή η γνώση είναι η αρχή της σοφίας.
Πλάτων:
Άρα, ο σοφός γελά από γνώση, ο ανόητος από άγνοια.
Σωκράτης:
Και οι δύο γελούν , αλλά ο πρώτος κατανοεί, ο δεύτερος ξεχνά.
Το ένα είναι φως, το άλλο σκιά.
Θυμήσου τον Λουκιανό που λέγαμε· γελά με τους θεούς, όχι γιατί τους μισεί, αλλά γιατί θέλει να τους φέρει πιο κοντά στον άνθρωπο.
Αυτό είναι το γέλιο της κατανόησης.
Πλάτων:
Πολλοί όμως, Σωκράτη, λένε πως ο φιλόσοφος πρέπει να είναι σοβαρός·
πως το γέλιο είναι ανάξιο του στοχασμού, γιατί το αστείο φέρνει ασέβεια.
Σωκράτης:
Πλάνη μεγάλη.Οι θεοί, αν είναι πράγματι θεοί, δεν μπορεί να μην έχουν χιούμορ.
Πες μου, Πλάτων ,πώς θα άντεχαν να βλέπουν τα ανθρώπινα χωρίς να γελούν λίγο;
Ο Όμηρος το γνώριζε:
> «ἀθάνατοι δὲ θεοὶ γέλασαν ἀσπασίως.»
(Οἱ ἀθάνατοι θεοὶ ἐγέλασαν μ’ ἐυφροσύνην.)
Το γέλιο των θεών δεν είναι περιφρόνηση· είναι κατανόηση της ματαιότητας.
Κι όποιος φιλόσοφος το κατανοεί αυτό, πλησιάζει πιο πολύ στη θεία γαλήνη.
Πλάτων:
Κι όμως, πολλοί δεν καταλαβαίνουν την ειρωνεία σου· την νομίζουν προσβολή.
Σωκράτης:
Επειδή δεν ξέρουν ότι η ειρωνεία είναι το πιο τρυφερό εργαλείο της αλήθειας.
Η βία σκοτώνει το ψεύδος· η ειρωνεία το αποκαλύπτει.Είναι σαν να τραβάς μια κουρτίνα χαμογελώντας.Η αλήθεια δεν αντέχει το σπαθί· αντέχει το φως.
Πλάτων:
Άρα, η ειρωνεία είναι το χαμόγελο της αλήθειας· η μορφή που παίρνει η σοφία όταν θέλει να γίνει ανθρώπινη.
Σωκράτης:
Το γέλιο, Πλάτων, δεν είναι εχθρός της αλήθειας· είναι ο δρόμος προς αυτήν.
Όποιος γελά με τα δόγματα, τα ελέγχει.Όποιος γελά με τον φόβο, τον νικά.
Κι όποιος γελά με τον εαυτό του, τον γνωρίζει.
Πλάτων:
Θυμάμαι μιαν άλλη φράση σου, Σωκράτη:
«Ὁ μὴ εἰδὼς ἑαυτόν, πῶς ἂν εἴη σοφός;»
Ίσως το γέλιο είναι η πρώτη αναγνώριση αυτής της άγνοιας.
Σωκράτης:
Πράγματι. Το γέλιο είναι η πρώτη εξομολόγηση του φιλοσόφου.
Ο άνθρωπος που μπορεί να γελά με τον εαυτό του, έπαψε να είναι δούλος των αυταπατών του.Και μόνον τότε αρχίζει η αληθινή φιλοσοφία.
Πλάτων:
Σωκράτη, νομίζω πως τώρα καταλαβαίνω γιατί οι μαθητές σου σε αγαπούν·
όχι γιατί ήσουν αυστηρός, αλλά γιατί ήσουν χαρούμενος στην αλήθεια.
Η διδασκαλία σου δεν ήταν βάρος, αλλά παίγνιον της ψυχής.
Σωκράτης:
Το παίγνιον, Πλάτων, είναι η σοβαρότερη πράξη του πνεύματος.
Ἀνὴρ ἄνους σοβαρὸς ἐστίν· σοφὸς ἄνθρωπος παίζει.
Κι έτσι, το γέλιο δεν είναι τέλος της σκέψης, αλλά η αρχή της σοφίας.
Πλάτων:
Τότε, δάσκαλε, ας γελάσουμε· όχι με τους άλλους, αλλά με τους εαυτούς μας.
Ίσως έτσι προσεγγίσουμε την αλήθεια πιο ήσυχα.
Σωκράτης:
Γέλα, λοιπόν, Πλάτων· γιατί το χαμόγελο είναι η πιο καθαρή μορφή γνώσης.
.
.
.
χ.ν.κουβελης c.n.couvelis
Σωκράτους και Πλάτωνος Διάλογοι
Περί του κωμικου
5
Πλάτων:
Σωκράτη, μετά απ’ όσα είπαμε για το γέλιο και τη φιλοσοφία, μου γεννήθηκε μια απορία:
μήπως η ίδια η μαιευτική σου μέθοδος είναι κωμική;
Γιατί πολλές φορές, όταν σε βλέπω να οδηγείς κάποιον σε απορία, η σκηνή θυμίζει κωμικό επεισόδιο· ο συνομιλητής σου νομίζει πως γνωρίζει, και ξαφνικά καταρρέει μέσα στα ίδια του τα λόγια!
Σωκράτης (χαμογελα):
Και τι άλλο είναι, Πλάτων, το κωμικό αν όχι μια μικρή κατάρρευση της αυταπάτης;Όταν ο άνθρωπος γελά, είναι γιατί για μια στιγμή βλέπει κάτι παράλογο μέσα του ή γύρω του.
Η μαιευτική μου, λοιπόν, γεννά γέλιο γιατί ξεσκεπάζει το παράλογο του εγωισμού.
«Ἐγὼ οὐδὲν οἶδα, ἀλλ’ οἱ ἄλλοι νομίζουσιν εἰδέναι· ὅπερ γελοιότερον πάντων.»
Πλάτων:
Ας θυμηθούμε, τότε, μερικά παραδείγματα.
Στον Ευθύφρονα, για παράδειγμα, όταν ο Ευθύφρων προσπαθεί να ορίσει το «ὅσιον», και κάθε του ορισμός γκρεμίζεται από τη λογική σου, το σκηνικό έχει κάτι το κωμικό.
Εκείνος επιμένει σοβαρά, κι εσύ με νηφαλιότητα τον φέρνεις σε αδιέξοδο.
Θυμάμαι:
«Ἦ καὶ ἄλλος ἄρα λόγος σοι φαίνεται περὶ τοῦ ὁσίου;»
κι εκείνος σαστίζει· δεν έχει πια τι να πει.
Ο αναγνώστης,κι εγώ ο ίδιος όταν σε ακούω,δεν μπορεί παρά να χαμογελάσει.
Σωκράτης:
Ναι· γιατί ο Ευθύφρων είναι υπερβολικά σοβαρός, και το σοβαρό χωρίς γνώση είναι πάντα αστείο.
Η φιλοσοφία γεννά το γέλιο όταν δείχνει την αντίθεση ανάμεσα στην αυτοπεποίθηση και στην άγνοια.
Πλάτων:
Το ίδιο και στον Ίππια Μείζονα, όπου ο Ίππιας παινεύεται για τις γνώσεις του, κι εσύ, με το πιο γλυκό χαμόγελο, τον ρωτάς:
«Ὦ θαυμάσιε Ἱππία, οἶσθα τί ἐστι καλόν;»
Κι εκείνος αρχίζει έναν μακροσκελή λόγο περί ωραίων σωμάτων, νόμων, πράξεων, και τελικά δεν ξέρει τι είναι «τὸ καλόν» καθαυτό.
Η ειρωνεία σου είναι λεπτή, αλλά ολόκληρος ο διάλογος έχει μια κωμική δομή, σαν δραματική σκηνή του Αριστοφάνη.
Σωκράτης:
Και πράγματι, ο Αριστοφάνης μ’ έκανε χαρακτήρα κωμικό, μα δίχως να ξέρει
πως είχε δίκιο!
Η φιλοσοφία, όταν ξεσκεπάζει την άγνοια, γίνεται θέατρο του νου· και το
κοινό γελά, όχι για να χλευάσει, αλλά για να δει καθαρότερα.
Πλάτων:
Μου φαίνεται, λοιπόν, πως το γέλιο προέρχεται από την ίδια τη στιγμή της απορίας.Όταν ο συνομιλητής σου μένει άφωνος, σαν να πέφτει μέσα στο ίδιο
του το δίχτυ.
Στον Πρωταγόρα ή στον Γοργία, για παράδειγμα, οι ρήτορες μιλούν με ύφος παντογνώστη, κι εσύ, με μικρές ερωτήσεις, τους οδηγείς να γελοιοποιήσουν
οι ίδιοι τα επιχειρήματά τους.
Σωκράτης:
Η απορία είναι η στιγμή που το πνεύμα σκοντάφτει στον εαυτό του· κι αυτό
είναι αληθινά κωμικό.
Η ψυχή βλέπει πως η σκέψη της είχε πόδια πήλινα.
Μα το γέλιο αυτό είναι ἱερόν· γιατί μέσα από αυτό γεννιέται η επίγνωση.
«Ἡ ἀπορία οὐκ αἰσχύνη ἐστίν, ἀλλ’ ἡ πρώτη γένεσις τοῦ νοεῖν.»
Πλάτων:
Μια άλλη πηγή του κωμικού στους διαλόγους σου είναι η αντιστροφή ρόλων.
Ο σοφός παριστάνει τον αμαθή, κι ο αμαθής τον σοφό· όπως στον Λάχη, όπου οι στρατηγοί νομίζουν ότι γνωρίζουν τι είναι ἀνδρεία, κι εσύ τούς ρωτάς με τέτοιο τρόπο ώστε στο τέλος εκείνοι μαθαίνουν από εσένα χωρίς να το καταλάβουν.
Σωκράτης:
Ακριβώς, Πλάτων· αυτή η αντιστροφή είναι το θέατρο της γνώσης.
Η φιλοσοφία μοιάζει με σκηνή όπου ο «γελοίος» αποδεικνύεται σοφός, κι ο «σοβαρός» γίνεται γελοίος.
Το κωμικό αναδύεται, λοιπόν, από τη σύγκρουση φαινομένου και ουσίας.
Πλάτων:
Σαν να λες πως κάθε ειρωνεία είναι μικρή τραγωδία που μετατρέπεται σε κωμωδία.
Σωκράτης:
Ή το αντίθετο· κάθε κωμωδία είναι μια τραγωδία της άγνοιας που γελά με τον εαυτό της.
Πλάτων:
Κι εγώ, όταν γράφω τους διαλόγους μας, συχνά νιώθω πως συνθέτω θέατρο.
Κάθε πρόσωπο έχει τον ρυθμό του, τη φωνή του, την αφέλεια ή την αυταρέσκειά του· κι εσύ, Σωκράτη, κινείσαι ανάμεσά τους σαν σκηνοθέτης που κρατά το χαμόγελο στο επίκεντρο.
Σωκράτης:
Ίσως, Πλάτων, η φιλοσοφία μας να είναι το ενδιάμεσο μεταξύ τραγωδίας και κωμωδίας.
Η τραγωδία δείχνει την πτώση του ήρωα από τη μοίρα· η κωμωδία δείχνει την πτώση του ανθρώπου από την αυταπάτη του.
Και η μαιευτική δείχνει πώς από αυτή την πτώση μπορεί να γεννηθεί φως.
Πλάτων:
Άρα, η μαιευτική σου είναι κωμική όχι για να γελάσουμε, αλλά για να δούμε.
Το γέλιο γίνεται εργαλείο αποκάλυψης.
Σωκράτης:
Ναι· είναι το χαμόγελο της αλήθειας όταν βγαίνει στο φως.
Και ίσως, Πλάτων, αυτή να είναι η βαθύτερη μορφή του χιούμορ:
το να βλέπεις τον κόσμο και τον εαυτό σου χωρίς φόβο.
Όπως το παιδί που παίζει με το χώμα· δεν το θεωρεί ταπεινό, αλλά θαυμαστό.
Πλάτων:
Σωκράτη, τώρα καταλαβαίνω γιατί οι διάλογοί σου, αν και φιλοσοφικοί, έχουν ρυθμό και σπιρτάδα.Η κωμικότητα της μαιευτικής δεν είναι περιττό στολίδι· είναι μέρος της αλήθειας.
Γιατί μόνο όποιος μπορεί να γελάσει με την άγνοιά του μπορεί να γεννήσει τη σοφία.
Σωκράτης:
Έτσι είναι, αγαπητέ Πλάτων.Η μαιευτική είναι τέχνη σοβαρή που γεννά χαρά·
κι όπως κάθε γέννα, αρχίζει με πόνο και τελειώνει με γέλιο.
Ἐκ γέλωτος ἡ ἀλήθεια ἀναφαίνεται, ὥσπερ ἐκ παιδίου καινοῦ ἡ ψυχή.»
.
.
.
χ.ν.κουβελης c.n.couvelis
Σωκράτους και Πλάτωνος Διάλογοι
Περί του κωμικου
6.
Πλάτων:
Δάσκαλε, έχουμε μιλήσει για την ειρωνεία, τη σάτιρα, το ουτοπικό γέλιο·
μα υπάρχει κάτι ακόμη που ο Αριστοφάνης κάνει με τόλμη πρωτάκουστη:
το αθυρόστομο, το βωμολόχο.
Τα πειράγματα, οι αισχρολογίες, τα λεκτικά παιχνίδια με τα σώματα και τα γεννητικά όργανα ,όλα εκείνα που προκαλούν το πιο τραχύ γέλιο.
Πώς μπορούμε να τα δούμε φιλοσοφικά;
Σωκράτης:
Με το βλέμμα του Διονύσου, Πλάτων.Η αθυροστομία, στους κωμικούς, δεν
είναι προστυχιά·είναι τελετουργική λύτρωση.
Στα Διονύσια, ο λόγος επιτρέπεται να “κατέβει” στο σώμα,να πει ό,τι απαγορεύεται στις αγορές και στους ναούς.Το “χαμηλό” είναι ο δρόμος προς
το “υψηλό”.
Όπως η φιλοσοφία αποκαλύπτει την άγνοια,έτσι η βωμολοχία αποκαλύπτει
τη σώματινή αλήθεια του ανθρώπου.
Πλάτων:
Δηλαδή, το αθυρόστομο δεν είναι βέβηλο, αλλά γόνιμο;
Σωκράτης:
Ακριβώς.Η ρίζα της βωμολοχίας είναι διονυσιακή: στα παλιά αγροτικά δρώμενα, οι γεωργοί έβριζαν μεταξύ τους για να καλέσουν τη γονιμότητα,να ξυπνήσουν
τη δύναμη της ζωής.Η λέξη “βωμολόχος” προέρχεται από τον “βωμό” και το “λοχάω”,δηλαδή αυτόν που “περιπαίζει κοντά στον βωμό”,όπως στα αγροτικά πανηγύρια.Έτσι και στον Αριστοφάνη:η αθυροστομία είναι πράξη ζωής, όχι αισχρολογία.
Πλάτων:
Στην Λυσιστράτη, οι γυναίκες ορκίζονται να απέχουν από τον έρωτα ώσπου οι άνδρες να κάνουν ειρήνη.Η σκηνή του όρκου είναι γεμάτη αισχρολογικά στοιχεία,και όμως ο σκοπός είναι υψηλός.
«Οὐ δώσω τοῦ ἀνδρὸς ἐπὶ τὴν ἀσπίδα ἀναβῆναι,
οὐδὲ ξυνῆψαι τὴν λόγχην ἐς τὴν ἐμήν.»
Η “λόγχη” και η “ἀσπίς” λειτουργούν διπλά,πολεμικά και ερωτικά.
Η δισημία είναι κωμική, μα κρύβει μια βαθιά ειρήνη του σώματος:
η γυναίκα σταματά τον πόλεμο με τη δύναμη της φύσης της.
Σωκράτης:
Βλέπεις λοιπόν, Πλάτων, ότι ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί τη βωμολοχία όχι
για να εξευτελίσει το σώμα, αλλά για να το αναβαθμίσει·να δείξει πως η δύναμη της ζωής,η σεξουαλικότητα,είναι ισχυρότερη από τη βία και την πολιτική.
Η αθυροστομία εδώ είναι σύμβολο ειρήνης.
Πλάτων:
Στις Θεσμοφοριάζουσες, η αθυροστομία φτάνει στα άκρα.Ο γυναικείος κόσμος παρουσιάζεται σε συνεδρίαση,όπου συζητούν, κατηγορούν, και αστειεύονται με τα πιο “ανείπωτα”.
«ὦ τὴν ἐμήν, ὡς ἐτάθη! …
τίς ἐς τὴν θύραν ἐμβάλλει;»
Το σκηνικό είναι εξολοκλήρου ερωτολογικό,και όμως η λειτουργία είναι θεατρική:ο ποιητής παρωδεί τα σοβαρά πολιτικά συνέδρια των ανδρών,
παίζοντας με τις ίδιες τους τις λέξεις.Η αισχρολογία γίνεται πολιτική παρωδία.
Σωκράτης:
Και να θυμάσαι, Πλάτων,ότι η αθυροστομία του Αριστοφάνη είναι κυρίως λεκτική τέχνη:παίζει με τις λέξεις όπως εγώ παίζω με τις έννοιες.
Η “ασέλγεια” είναι μια λογική μετατόπιση ,όχι πορνογραφία, αλλά λογοπαιγνιακή ευφυΐα.
Σωκράτης:
Στους Αχαρνείς, ο Δικαιόπολις στήνει πανηγύρι ειρήνης και μεθά με τους φίλους του.Το γέλιο είναι τραχύ, γεμάτο κρασί, φαλλούς και πειράγματα:
«Ἔρρωσο, Δικαιόπολι· καὶ σὺ πῖνε καὶ λάμβανε.»
«Ὦ φιάλη, τὰ καλὰ φέρεις· ἡδὺς ὁ ὀφθαλμὸς σου!»
Το αντικείμενο, η φιάλη, το ποτήρι,προσωποποιείται με σαφείς ερωτικές νύξεις.
Η βωμολοχία γίνεται πανηγυρικός έρωτας:το κρασί και το σώμα γίνονται ένα.
Πλάτων:
Εδώ, δάσκαλε, το γέλιο δεν είναι προσβολή,είναι κοινότητα.
Η αθυροστομία ενώνει, όπως η ευωχία στα Συμπόσια.
Η χαρά είναι κοινωνική , και ο λόγος γίνεται μέσο συντροφικότητας.
Πλάτων:
Κι όμως, σε άλλα έργα, η βωμολοχία παίρνει καθαρά ποιητικό χαρακτήρα.
Στους Ὄρνιθες, το παράλογο αγγίζει την παιδική φαντασία·
εκεί, το αθυρόστομο δεν σοκάρει ,διασκεδάζει.
«Ὦ Διόνυσε, ἄρ’ οὐκ ἐπὶ τοῖς ὄρνισι γάμοις ἥκεις;
Ὄρνις γὰρ ὄρνιν ἐπιβαίνει!»
Το “ἐπιβαίνει” είναι χυδαίο και συνάμα αθώο·ο ποιητής μιμείται τη φύση χωρίς ντροπή.Το σώμα γίνεται κοσμική δύναμη,και το γέλιο είναι κοσμογονία.
Σωκράτης:
Αν θελήσουμε, Πλάτων, να ταξινομήσουμε τη βωμολοχία του Αριστοφάνη,
θα βρούμε τέσσερις βαθμίδες:
Αθυροστομία πανηγυρική, στις γιορτές, το γέλιο του σώματος (π.χ. Αχαρνής, Εἰρήνη).
Αισχρολογία λεκτική ,τα λογοπαίγνια και οι δισημίες (π.χ. Λυσιστράτη, Θεσμοφοριάζουσαι).
Παρωδία ερωτική ,η ειρωνεία των ρόλων, φύλων και επιθυμιών (π.χ. Βάτραχοι, Νεφέλες).
Κοσμικό-φιλοσοφική βωμολοχία, η αποδοχή της φυσικής ενότητας όλων των όντων (π.χ. Ὄρνιθες, Πλούτος).
Σε όλες, η αθυροστομία λειτουργεί ως λύτρωση της λογικής από τον φόβο.
Ο άνθρωπος γελά με ό,τι θεωρεί ντροπή, κι έτσι, το υπερβαίνει.
Πλάτων:
Η ίδια η γλώσσα του είναι θαυμαστή·πλάθει νέες λέξεις, συνθέτει, παίζει με ρυθμό και ήχο.Η αθυροστομία του δεν είναι «βρισιά», αλλά ποιητικό παιχνίδι.
Σωκράτης:
Ναι, και αυτή είναι η μεγάλη του τέχνη.Η βωμολοχία του Αριστοφάνη είναι μουσική:ρυθμίζει το αστείο με την αρμονία των συλλαβών.
Άκου πώς γελά η γλώσσα του:
«βρεκεκεκέξ κοάξ κοάξ!» (Βάτραχοι)
Αθώος ήχος, μα βαθύτατα κωμικός·η επανάληψη λειτουργεί όπως το μωρό
που γελά με τη φωνή του.Το “χαμηλό” εδώ γίνεται λυρικό.
Πλάτων:
Άρα, δάσκαλε, το αθυρόστομο είναι μια μορφή αλήθειας;
Σωκράτης:
Αναμφίβολα.Η βωμολοχία είναι αποκαλυπτική·δείχνει αυτό που η κοινωνία προσπαθεί να κρύψει:ότι ο άνθρωπος είναι και σώμα, όχι μόνον λόγος.
Η σοβαροφάνεια είναι ψέμα·η αθυροστομία είναι τίμια.
«ἐκ τοῦ σώματος ἡ ἀλήθεια ἀρχόμενη, ἐπὶ ψυχὴν ἄγει.»
Γι’ αυτό ο Αριστοφάνης είναι φιλόσοφος του σώματος·όπως εγώ γεννώ ιδέες
με μαιευτική,εκείνος γεννά γέλιο με αισχρολογία —και το ένα δεν είναι πιο
αγνό από το άλλο.
Πλάτων:
Τώρα καταλαβαίνω γιατί οι Αθηναίοι δεν σκανδαλίζονταν·ήξεραν ότι η αθυροστομία ήταν ιερή αλήθεια του Διονύσου.Ο Αριστοφάνης, με τα “φαλλικά” του αστεία,μας δείχνει πως το σώμα γελά όπως γελά και ο νους.
Σωκράτης:
Και ο φιλόσοφος που δεν αντέχει να γελάσει με το σώμα,δεν είναι ακόμη έτοιμος να γνωρίσει την ψυχή.
«ἄνευ γέλωτος καὶ φαλλοῦ, οὐδὲ σοφία.»
.
.
.
χ.ν.κουβελης c.n.couvelis
Σωκράτους και Πλάτωνος Διάλογοι
Περί του κωμικου
7.
Πλάτων:
Δάσκαλε, είδαμε πως ο Αριστοφάνης έπλασε ένα κωμικό διονυσιακό, πολιτικό, ιερό και αθυρόστομο.Όμως στους μεταγενέστερους ποιητές, όπως ο Μένανδρος, η κωμωδία φαίνεται να αλλάζει:
Το γελιο γίνεται λεπτό, ήπιο, σχεδόν ηθικό.Τι συνέβη;
Σωκράτης:
Αυτό που συμβαίνει πάντα, Πλάτων:
ο άνθρωπος, κουρασμένος από την πόλη, στρέφεται στον εαυτό του.
Η Παλαιά Κωμωδία, του Αριστοφάνη, γελούσε με την πόλη·
η Νέα Κωμωδία γελά με τον ἄνθρωπο.
Δεν υπάρχουν πια δημαγωγοί, θεοί, πολεμικές εκστρατείες,υπάρχουν πατέρες, γιοι, ερωτευμένες κόρες, δούλοι πονηροί.
Το κωμικό γίνεται οικιακό, αλλά και ψυχολογικό.
Πλάτων:
Δηλαδή ο Μένανδρος αντικαθιστά την πολιτική σάτιρα με την ανθρώπινη συμπάθεια;
Σωκράτης:
Ακριβώς.Ο Μένανδρος είναι ο πρώτος ρεαλιστής του γέλιου.
Ακού το απόσπασμά του:
«Ἄνθρωπός εἰμι· καὶ οὐδὲν ἀνθρώπινον ἀγνοῶ.»
Εδώ ο ποιητής δεν γελά για να κατακρίνει,αλλά για να συγχωρήσει.
Το κωμικό δεν στηρίζεται στη βωμολοχία ή στη σάτιρα,αλλά στην
ανθρώπινη αδυναμία.Το γελιο γίνεται φιλοσοφία του μέτρου.
Πλάτων:
Δηλαδή ο Μένανδρος είναι ένας Σωκράτης χωρίς ειρωνεία;
Σωκράτης (χαμογελώντας):
Ίσως·αλλά και η ειρωνεία μου ήταν μια μορφή καλοσύνης,
όπως το δικό του γέλιο είναι μια μορφή σοφίας.
Πλάτων:
Στον Αριστοφάνη είχαμε προσωποποιημένα σύμβολα :τον Πόλεμο, την Ειρήνη,
τη Δίκη, τη Μανία.
Στον Μένανδρο έχουμε χαρακτήρες:τον φιλάργυρο γέρο, τον ερωτευμένο νέο, τον πονηρό δούλο.
Δεν είναι αυτό υποβάθμιση του κωμικού;
Σωκράτης:
Όχι, είναι εξατομίκευση.Το ανθρώπινο δράμα μπαίνει στη θέση του θεϊκού παιχνιδιού.
Εκεί που ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί φαλλικά σύμβολα,ο Μένανδρος χρησιμοποιεί συναισθηματικά μοτίβα.
Και το αστείο πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην επιθυμία και την πραγματικότητα.
«Ἐρᾷ μὲν ὁ παῖς, ὁ πατὴρ δὲ φρουρεῖ,
ἡ δὲ τύχη πάντα μεταστρέφει.»
Το γέλιο γίνεται παρατηρητικό·
ένα χαμόγελο σοφίας μπροστά στην αταξία του κόσμου.
Πλάτων:
Μου φαίνεται ότι ο Μένανδρος κάνει τη κωμωδία φιλοσοφία των ηθών·
σαν να διδάσκει ότι το μέτρο, η πραότητα, η κατανόηση είναι αρετές.
Σωκράτης:
Πολύ σωστά.Ο Μένανδρος διδάσκει χωρίς να νουθετεί.
Η ηθική του είναι ευγένεια, όχι κανόνας.Το γέλιο του δεν ταπεινώνει, αλλά εξανθρωπίζει.Σε κάνει να λες:
«Κι εγώ είμαι σαν κι αυτόν.»
Αυτό το γέλιο, Πλάτων, είναι πιο κοντά στη φιλοσοφική συμπόνια.
Πλάτων:
Κι όταν οι Ρωμαίοι πήραν τη Νέα Κωμωδία, τι απέγινε το κωμικό;
Σωκράτης:
Ο Πλαύτος κράτησε τη ζωντάνια του Αριστοφάνη και τη δομή του Μενάνδρου.
Έφτιαξε μια κωμωδία λαϊκή, γεμάτη από πανούργους δούλους, μέθυσους στρατιώτες και ερωτευμένους νεαρούς.
Αλλά το κέντρο του ενδιαφέροντος δεν είναι η κοινωνία ούτε η ψυχή·
είναι το παιχνίδι.Ο λόγος γίνεται θέατρο του μηχανισμού·το αστείο είναι πια τεχνική, όχι αποκάλυψη.
Ο Τερέντιος πάλι, πιο ήπιος, πιο λογικός,γράφει κωμωδίες που μοιάζουν με διαλόγους της αρετής·
«Homo sum, humani nihil a me alienum puto.»
(Τερέντιος, Heautontimorumenos,)
Ο ίδιος λόγος του Μενάνδρου, μεταφερμένος σε ρωμαϊκή γαλήνη.
Πλάτων:
Και τι να πούμε για τον Λουκιανό, δάσκαλε;Αυτός γελά όχι με τους ανθρώπους, αλλά με τους θεούς και τους ίδιους τους φιλοσόφους.
Σωκράτης:
Ο Λουκιανός είναι ο ειρωνικός διάδοχος της σωκρατικής μεθόδου.
Είναι ο πρώτος που κάνει φιλοσοφική παρωδία.
Στους Νεκρικούς Διαλόγους, στους Θεούς εν Συνεδρίῳ, στους Διόλογους των Εταίρων,το γέλιο του είναι λεπτό, διάφανο, και κρύβει μια μελαγχολία:
ότι οι άνθρωποι κυνηγούν φαντάσματα, ενώ νομίζουν πως κατέχουν την αλήθεια.
«Ἐγὼ δ’ ὁρῶ ἅπαντας γελοίους· οὐδὲν γὰρ ἀληθές ἐστιν ἐν τοῖς λόγοις αὐτῶν.»
Το κωμικό του Λουκιανού είναι γνωσιολογικό:γελά γιατί γνωρίζει ότι όλα είναι προσωπεία.
Πλάτων:
Δηλαδή, από τον Αριστοφάνη ως τον Λουκιανό, το γέλιο μεταμορφώνεται από διονυσιακό σε διανοητικό;
Σωκράτης:
Ναι — αλλά η ουσία μένει η ίδια:το γέλιο είναι ελευθερία.
Ο Αριστοφάνης γελά με τους θεσμούς,
ο Μένανδρος με τις ψυχές,
ο Λουκιανός με τις ιδέες.
Όλοι, με τον τρόπο τους, υπηρετούν τη φιλοσοφία του φωτός ,εκείνη
που διώχνει το σκοτάδι της αυταπάτης με το φως του χαμόγελου.
«Ὁ γέλως παιδαγωγὸς ἐστὶ τῆς σοφίας.»
Πλάτων:
Βλέπω τώρα, δάσκαλε,πως η πορεία του κωμικού είναι σαν την πορεία της φιλοσοφίας:από τον μύθο στο λόγο,από τη διονυσιακή έκσταση στην εσωτερική κρίση.
Σωκράτης:
Και το τέλος της πορείας αυτής είναι πάλι το ίδιο:ο άνθρωπος να μάθει να γελά χωρίς να περιφρονεί.Να γνωρίζει τα όριά του,και να τα δέχεται με χαμόγελο.
«Ὅστις γέλως σοφῶς, οὗτος ἤδη φιλόσοφος.»
.
.
.
χ.ν.κουβελης c.n.couvelis
Σωκράτους και Πλάτωνος Διάλογοι
Περί του κωμικου
8
Πλάτων:
Δάσκαλε, τώρα που μιλήσαμε για τη φιλοσοφία και το χιούμορ, θα ’θελα να στραφούμε στον Αριστοφάνη.
Εκείνον που πρώτος έδωσε στο γέλιο μορφή τέχνης και που, όπως ξέρεις,
σε είχε φέρει στη σκηνή στις Νεφέλες, κρεμασμένο μέσα σε ένα καλάθι!
Σωκράτης (γελα):
Ναι, ναι, θυμάμαι!
«Ὦ Σώκρατες, καταβαίνε· τί πράττεις ἐκεῖ ἐν τοῖς ἀέρι;»
Και εγώ, με ύφος προφήτη, απαντούσα:
«Μελετῶ τὰ μετέωρα καὶ τὰ ὑπὲρ γῆς πράγματα.»
κι έτσι γεννήθηκε το πιο διάσημο κωμικό στερεότυπο: ο «σοφιστής» που
νομίζει ότι αιωρείται πάνω από τη γη της κοινής λογικής.
Και ναι, δεν το κρύβω, Πλάτων· γέλασα και ο ίδιος μ’ αυτή την εικόνα.
Πλάτων:
Γιατί ο Αριστοφάνης, αν και σατίριζε, δεν ήταν υβριστής·ήταν ποιητής της αλήθειας μέσα από το γέλιο.
Σωκράτης:
Ας τις ταξινομήσουμε, λοιπόν.Το κωμικό στον Αριστοφάνη γεννιέται από πολλούς δρόμους· μπορούμε να ξεχωρίσουμε τουλάχιστον έξι βασικές μορφές:
Βωμολοχία , το αθυρόστομο και το σωματικό γέλιο.
Παρωδία , η μίμηση και διακωμώδηση των μεγάλων ποιητών, όπως του Ομήρου και του Ευριπίδη.
Σάτιρα πολιτική ,η ειρωνική αποκάλυψη της διαφθοράς, της δημαγωγίας, της ανοησίας του πλήθους.
Ειρωνεία και σαρκασμός, κυρίως απέναντι στη σοφιστική, στους ρητοροδιδασκάλους και στους ψευτοδιανοούμενους.
Φανταστικό και ουτοπικό κωμικό ,τα παράλογα, οι ανατροπές της πραγματικότητας, όπως το ταξίδι στ’ ουρανό ή η ειρήνη με τα πουλιά.
Ηθικό και μεταφυσικό γέλιο ,το γέλιο της απομυθοποίησης, της ειρήνης, της κοινότητας.
Ας δούμε τα έργα του ένα προς ένα.
Πλάτων:
Στους Αχαρνείς, ο Δικαιόπολις, ένας απλός αγρότης, συνάπτει μόνος του ειρήνη με τους Σπαρτιάτες και στήνει το δικό του πανηγύρι.
Το κωμικό εδώ είναι πολιτικό, αλλά και ουτοπικό·η ειρήνη παρουσιάζεται σαν παιγνίδι.
«Ἐγὼ δ’ ἄλλο οἶνον ἐγγίγνομαι πρὸς τοὺς Σπαρτιάτας, τριημέρου διαλλαγῆς.»
Η ειρωνεία είναι φανερή: ένας γεωργός πετυχαίνει ό,τι δεν μπορούν οι στρατηγοί και οι ρήτορες.Το γέλιο γίνεται μορφή αντίστασης στην ανοησία
της πολιτικής.
Σωκράτης:
Ακριβώς· το κωμικό είναι ο κοινός νους που θριαμβεύει απέναντι στην εξουσία.
Η ειρωνεία του Αριστοφάνη εδώ μοιάζει με τη δική μου μαιευτική·
αποκαλύπτει το γελοίο μέσα στο σοβαροφανές.
Σωκράτης:
Στους Ιππείς, ο ποιητής ρίχνει τα βέλη του κατά του Κλέωνα.
Εμφανίζει έναν υπηρέτη, τον Παφλαγόνα, που παραπέμπει στον ίδιο τον πολιτικό, και έναν αλλαντοπωλη που τον ξεπερνά στη δημαγωγία.
Εδώ το γέλιο είναι σαρκαστικό, σχεδόν ανελέητο.
«Ὦ Πάφλαξ, οὐκέτ’ ἄν σοι καὶ ἡ κάπνις ἐμπνέοι· ὁ δὲ ἀλλαντοπώλης σοι προείληφε τὴν γλῶτταν!»
Η αντιστροφή των ρόλων,ο λαϊκός που νικά τον πολιτικό,είναι βαθιά κωμική αλλά και τραγικά αληθινή.Το γέλιο γίνεται όπλο της ηθικής κρίσης.
Πλάτων:
Στις Σφήκες πάλι, ο Αριστοφάνης σατιρίζει το πάθος των Αθηναίων για τις δίκες.Ο Φιλοκλέων, ο γέρος δικαστής, είναι εθισμένος στο να δικάζει·
το γέλιο είναι παθολογικό, σχεδόν ψυχολογικό.
«Ὡς ἡδὺ τὸ δικαστήριον! ὡς ἡδὺ τὸ ψῆφον ἀναπνέειν!»
Ο ποιητής εδώ προσεγγίζει τη σωκρατική διάγνωση:ότι ο άνθρωπος βρίσκει ηδονή στην εξουσία που του προσφέρει η άγνοιά του.Το κωμικό γίνεται διάγνωση της ανθρώπινης μανίας.
Σωκράτης (γελα):
Τι να πω για τις Νεφέλες; Εγώ ο ίδιος είμαι ο ήρωας!
Ο Στρεψιάδης μπαίνει στο «Φροντιστήριον» για να μάθει πώς να κερδίζει τις δίκες με λόγια.Η σκηνή όπου βλέπει τον Σωκράτη να αιωρείται είναι από τα πιο αναγνωρίσιμα κωμικά επεισόδια.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ: περιπατῶ ἐν τῷ ἀέρι, ἵνα ἀκριβεστέρως τὰ μετέωρα σκοπῶ.
ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: ὦ ταλαίπωρε, τίς σε ἐκρέμασεν;
Εδώ ο Αριστοφάνης παρωδεί τη φιλοσοφία όπως ο Ευριπίδης την τραγωδία.
Το κωμικό στοιχείο είναι η σύγκρουση ανάμεσα στη σοβαροφάνεια και στην αφέλεια.
Πλάτων:
Και πάλι βλέπουμε πως ο ποιητής, ενώ φαίνεται να γελοιοποιεί τη φιλοσοφία, στην ουσία την απομυθοποιεί για να την καθαρίσει.Η κωμωδία γίνεται καθαρτήριο.
Πλάτων:
Στους Βατράχους, ο Διόνυσος κατεβαίνει στον Άδη για να φέρει πίσω έναν ποιητή, και γίνεται διαγωνισμός ανάμεσα στον Αισχύλο και τον Ευριπίδη.
Το κωμικό είναι εδώ μεταθεατρικό ,το θέατρο γελά με τον εαυτό του.
Η σκηνή της ζυγαριάς, όπου μετρούν ποιος ποιητής «ζυγίζει» περισσότερο με τους στίχους του, είναι απόλυτα ευρηματική:
«Ὁ Αἰσχύλος ἐπὶ τὴν ζυγὸν τὸν στίχον τίθησιν· βαρεῖς λόγοι κατέρχονται· ὁ δ’ Εὐριπίδης ἁπαλὰς λέξεις φέρει, καὶ ἀναπηδᾷ ἡ ζυγός!»
Εδώ το κωμικό γεννιέται από τη σύγκρουση ύφους και βάρους ,κυριολεκτικά!
Η παρωδία γίνεται κριτική τέχνης, όχι απλώς φάρσα.
Σωκράτης:
Η Λυσιστράτη είναι παράδειγμα κωμωδίας του σώματος και της ειρήνης.
Οι γυναίκες, με αρχηγό τη Λυσιστράτη, αποφασίζουν αποχή από τον έρωτα ώσπου να σταματήσει ο πόλεμος.
Το έργο συνδυάζει βωμολοχία, ερωτισμό, πολιτική σάτιρα και ουτοπία.
«Ἐὰν οὖν μὴ ποιήσητε τὴν εἰρήνην, ἀπεχόμεθα τῆς ἀφροδισίας!»
Η κωμικότητα δεν είναι χυδαία ,είναι δραστική, γιατί μετατρέπει το σώμα σε πολιτικό επιχείρημα.Το γυναικείο γέλιο είναι γέλιο ανατροπής.
Πλάτων:
Στην Εἰρήνη, ο Τρυγαίος ανεβαίνει στους ουρανούς καβάλα σε μια πελώριο σκαθάρι για να λυτρώσει την Εἰρήνη από το βουνό όπου την έχουν φυλακίσει
οι θεοί.Το κωμικό είναι μυθικό και παράλογο, γεμάτο φαντασία.
«Ἐπὶ σκαθάρου ἀναβαίνων ἐπὶ θεοὺς πορεύομαι.»
Εδώ ο Αριστοφάνης δημιουργεί ένα ονειρικό θέατρο:το αδύνατο γίνεται δυνατό, και το γέλιο φέρνει ελπίδα.Το αστείο έχει θεραπευτική λειτουργία.
Σωκράτης:
Στις Θεσμοφοριάζουσες, ο Ευριπίδης μπαίνει μεταμφιεσμένος στις γυναίκες
για να υπερασπιστεί τον εαυτό του.Είναι κωμωδία παρωδίας, γεμάτη θεατρικά παιχνίδια, μεταμφιέσεις, παρεξηγήσεις.Το γέλιο προκύπτει από την αντιστροφή φύλων και ρόλων, όπως θα λέγαμε σήμερα.
«Ἐγὼ γυνή εἰμι, καὶ οὐδὲν ἄλλο!»
Το κωμικό εδώ είναι ανθρωπολογικό ,η μεταμόρφωση του ανθρώπου σε κάτι άλλο, χωρίς να παύει να είναι ο εαυτός του.
Πλάτων:
Τέλος, στον Πλούτο, το τελευταίο του έργο, ο ποιητής εγκαταλείπει τη βωμολοχία και στρέφεται προς την ηθική αλληγορία.Ο θεός Πλούτος είναι τυφλός και δεν βλέπει ποιον να πλουτίσει·όταν ξαναβρίσκει το φως του, ο κόσμος ανατρέπεται.
«Ὦ Πλοῦτε, ἀνέβλεψας· ἄρα καὶ οἱ χρηστοὶ ἄνδρες πλουτήσουσιν!»
Εδώ το γέλιο είναι φιλοσοφικό:δεν γελάμε με τις πράξεις, αλλά με τη μοίρα.
Η ειρωνεία γίνεται στοχασμός.
Πλάτων:
Σωκράτη, βλέπω πως ο Αριστοφάνης υπήρξε, χωρίς να το ξέρει, φιλόσοφος
με μορφή κωμικού.Όπως εσύ γεννούσες γνώση με απορίες, εκείνος γεννούσε αλήθεια με γέλια.
Σωκράτης:
Ναι, Πλάτων· το κωμικό του ήταν μια άλλη μαιευτική.Γελούσε για να φανερώσει την ανοησία των ανθρώπων·κι έτσι, χωρίς να το καταλάβουν, οι θεατές έβγαιναν σοφότεροι.Το θέατρό του ήταν σχολή γέλωτος καὶ φρονήσεως.
«Ἐν γέλωτι ἡ παιδεία· καὶ ὁ γελῶν ἀληθῶς, φιλοσοφεῖ.»
.
.
.
χ.ν.κουβελης c.n.couvelis
Σωκράτους και Πλάτωνος Διάλογοι
Περί του κωμικου
9
Πλάτων:
Βλέπω, Σωκράτη, ότι ο Αριστοφάνης δεν έκανε μόνο τους ανθρώπους να γελούν·
τους έκανε και να βλέπουν.Μήπως, λοιπόν, το κωμικό δεν είναι απλώς παιχνίδι, αλλά κοινωνικός καθρέφτης;
Σωκράτης:
Αναμφίβολα, Πλάτων.Ο Αριστοφάνης γελοιοποιεί για να θεραπεύσει.
Όταν ο λαός γελά με τους δημαγωγούς στους Ἱππεῖς, δεν γελά απλώς·
αναγνωρίζει τη δική του ευθύνη.Το γέλιο γίνεται πολιτική αυτογνωσία.
Πλάτων:
Και στις Σφήκες το ίδιο· ο Φιλοκλέων γελά με τη δίκη, ώσπου αντιλαμβάνεται ότι η εξουσία της ψήφου τον έχει καταβροχθίσει.
Ο Αριστοφάνης δείχνει πως το γέλιο ξυπνά τη συνείδηση,γι’ αυτό ίσως ο λαός τον ανεχόταν, ακόμη κι όταν τους προσέβαλλε.
Σωκράτης:
Ναι· γιατί το αληθινό γέλιο, όπως και η φιλοσοφία, δεν φοβάται να προσβάλει.
Το γέλιο του Αριστοφάνη είναι ἐλεγκτικόν, όπως η δική μου μαιευτική.
Ο ποιητής βάζει τον θεατή να γελά με τους άλλους και στο τέλος να γελά με τον εαυτό του.
Πλάτων:
Παρατηρώ επίσης, δάσκαλε, ότι σε μερικά έργα του, το κωμικό ακουμπά σχεδόν το τραγικό.Στην Εἰρήνη, λ.χ., κάτω από το παιδικό όνειρο της αναβάσεως, κρύβεται ο πόνος των πολέμων·
στη Λυσιστράτη, κάτω από τα αστεία, υπάρχει η αγωνία μιας πόλης διαιρεμένης.
Σωκράτης:
Και αυτή είναι η ανώτερη μορφή του γέλιου ,το γέλιο που περνά μέσα από τα δάκρυα.Ο Αριστοφάνης γνώριζε πως ο άνθρωπος δεν μπορεί να σωθεί χωρίς γέλιο,αλλά ούτε και να γελά χωρίς λύπη.
Έτσι, όπως η τραγωδία οδηγεί στην κάθαρση μέσω του φόβου και του ελέους,
η κωμωδία οδηγεί στη χαρμολύπη της αυτογνωσίας.
Πλάτων:
Και τί λες, Σωκράτη, για την ψυχή του ανθρώπου που γελά;
Πώς το γέλιο τον μεταμορφώνει;
Σωκράτης:
Όταν γελά κανείς, Πλάτων, λύεται μέσα του ο κόμπος της σοβαροφάνειας.
Το γέλιο είναι κάθαρση της ψυχής από την αλαζονεία.
Ο Αριστοφάνης, δείχνοντας τους θεούς να γελοιοποιούνται, τους πολιτικούς να διαστρέφονται, τις γυναίκες να κυβερνούν,μας μαθαίνει να παίρνουμε αποστάσεις από τον εαυτό μας.
Πλάτων:
Άρα, το γέλιο είναι είδος φιλοσοφίας·
μια στιγμή όπου ο άνθρωπος βλέπει την αλήθεια χωρίς να μπορεί να την αντέξει κι έτσι γελά.
Σωκράτης:
Και ο αληθινός φιλόσοφος, Πλάτων, είναι εκείνος που μπορεί να γελά πρώτα
με τον εαυτό του.
Πλάτων:
Μήπως, δάσκαλε, ο Αριστοφάνης υπήρξε ,χωρίς να το δηλώσει,ένας προ-φιλόσοφος;Η σκέψη του δεν είναι δογματική· είναι ερευνητική, όπως
η δική σου μέθοδος.Κάθε αστείο του είναι μια απορία.
Σωκράτης:
Σωστά λες.Σκέψου στις Νεφέλες πόσο μελετά τη φύση του λόγου, του δικαίου και της παιδείας.Πίσω από το γέλιο, υπάρχει φιλοσοφική έρευνα:
τι σημαίνει να λες την αλήθεια;τι είναι η γνώση;πώς χρησιμοποιείται ο λόγος;
Ο Αριστοφάνης θέτει τα ίδια ερωτήματα που κι εγώ θέτω,μόνο που εκείνος
τα απαντά με γέλιο, εγώ με απορία.
Πλάτων:
Κι όμως, Σωκράτη, πολλοί λένε πως ο Αριστοφάνης ήταν βωμολόχος και ασεβής.Πώς ταιριάζει αυτό με την ηθική που βλέπουμε στο έργο του;
Σωκράτης:
Το να μιλάς για τα πιο ταπεινά πράγματα δεν σημαίνει ότι είσαι ταπεινός·
αντιθέτως, το χιούμορ του Αριστοφάνη καθαγιάζει ακόμη και τη βωμολοχία.
Η αθυροστομία του είναι ιερή ,όπως το γέλιο των Σατύρων στα Διονύσια·
εκφράζει τη ζωτική δύναμη που αντιστέκεται στο θάνατο,την ίδια που γεννά
την τραγωδία, αλλά με ανάποδο πρόσωπο.
«ὁ Διόνυσος γέλωτα καὶ δάκρυον ἄμφω παρέχει.»
Ο Αριστοφάνης είναι ιερέας αυτού του διπλού θεού·σκοπός του δεν είναι να προσβάλει, αλλά να εξαγνίσει μέσω του γέλιου.
Πλάτων:
Δηλαδή, το γέλιο μπορεί να διδάξει όπως και η διαλεκτική;
Σωκράτης:
Βέβαια.Όταν ο θεατής γελά με τις Σφήκες ή τις Νεφέλες,συνειδητοποιεί κάτι για τον εαυτό του κι αυτή είναι γνώση βιωματική.
Το γέλιο είναι η μάθηση του απροσδόκητου·η στιγμή όπου καταλαβαίνεις ότι
η πραγματικότητα μπορεί να ’ναι αλλιώς.
Πλάτων:
Άρα, ο κωμικός είναι δάσκαλος των απλών όπως ο φιλόσοφος είναι δάσκαλος των σκεπτομένων.Και ίσως, Σωκράτη, το ένα να μην μπορεί χωρίς το άλλο.
Σωκράτης:
Ας το πούμε καθαρά, Πλάτων·
ο Αριστοφάνης έδωσε μορφή σε όλους τους τύπους του γέλιου:
το γέλιο της κοιλιάς, που εξαγνίζει το σώμα,
το γέλιο της ειρωνείας, που καθαρίζει το νου,
και το γέλιο της φρόνησης, που οδηγεί στην αλήθεια.
Αν οι τραγικοί μας δίδαξαν τι θα πει να υποφέρεις,ο Αριστοφάνης μας δίδαξε πώς να γελάς χωρίς να ξεχνάς.
Πλάτων:
Και ίσως, δάσκαλε, αυτός να είναι ο πιο σοφός τρόπος ζωής·
να φιλοσοφείς γελώντας.
Σωκράτης:
Πλάτων, θυμήσου τούτο:το γέλιο δεν είναι αντίπαλος της αλήθειας, είναι ο δρόμος της.Ο Αριστοφάνης, με το σκώμμα, έκανε ό,τι εγώ με την ειρωνεία:
γέννησε γνώση μέσα από την ταραχή της ψυχής.
Και ίσως, τελικά, ο άνθρωπος να είναι πιο σοβαρός όταν γελά,γιατί τότε
μόνον συνειδητοποιεί πόσο λίγο γνωρίζει.
Πλάτων (μειδιώντας):
Άρα, δάσκαλε, να γελώ είναι φιλοσοφείν.
Σωκράτης:
Ναι, Πλάτων
«ὁ γέλως ἐστὶν ἡ σοφίας ἀρχή.»
.
.
.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου