1-'ΤΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΩΝ [ΜΑΧΑΙΡΑ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ]-χ.ν.κουβελης]

. .
Φυση[Τα Γιδια]The Goats-Ξοβουνι Μαχαιρα Ξηρομερου
-σκηνοθεσια χ ν κουβελης[c n couvelis]

 . . . .

. . .

γιδια στα Βρυστιανα-Μαχαιρα Ξηρομερου

κουρος γιδιων+μπαρμπα Μιλτιαδης -Μιλτας-Βοτσης ,Τακης Φερεντινος.
-Θεοδωρου-Μαχαιρα Ξηρομερου

ξυλογλυπτη αγκλιτσα με κεφαλη αλογου και αετο
-φιλοτεχνημενη απο τον Γιωργο Κουβελη'Βετλαντζα-
-ανηκει στον Πετρο Κονιωση-Μαχαιρα Ξηρομερου

.το Ξοβουνι-Χρυσοβουνι-με βελανιδιες και ανθισμενες
αγραπιδιες στη ριζα του'Μαχαιρα Ξηρομερου
.
.
ΤΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΩΝ
[ΜΑΧΑΙΡΑ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ]-χ.ν.κουβελης
.
.Απο την ΠροΟμηρικη Εποχη  οι γιδαρηδες και οι προβαταρηδες,
[οι [ν]τζοπανηδες]ακολουθουν την πορεια τους στη ζωη, στις
ασχολιες τους με τα ζωα,στις βοσκες τους,στα μαντρια τους,
στα φωναγματα των ζωων,στα σφυριγματα τους,στα προιοντα,το
γαλα,το τυρι,το κρεας,το μαλλι στα ονοματα,που τους δινουν
να τα ξεχωρισουν,στις συναλλαγες τους,...μεχρι λιγο πριν με-
ρικα χρονια,και τωρα
.
Τα Μαντρια
Τα γιδοπροβατα τα πηγαινανε στα μαντρια το φθινοπωρο οταν γεν-
νουσαν.
Το Μεγαλο μαντρι ηταν αυτο,που βαζανε τα γιδια τα γεν-
νημενα τα γαλαρια με τα κατσικια τους.
Κολλητο με το μαντρι,μια πορτα τα ενωνε,ηταν ο Τσαρκος,ενα
μικρο μαντρακι χαμηλο σκοτεινο στρωμενο με αλυγες και φυλι-
κια.Εκει βαζανε τα κατσικια τη μερα,οταν φευγανε[βγαζανε]
τα γιδια για βοσκη.
Πιο περα ηταν το Ψιμαδομαντρι,εκει μεσα βαζανε[εκλειναν]
τα ψιμαδια,τα γιδια,που αργουσαν να γεννησουν.Αυτα γεννα-
γανε Φλεβαρη-Μαρτη.
Και παραδιπλα ηταν το Στερφομαντρι,εκει μεσα βαζανε[εκλει-
ναν] τις στερφες γιδες,αυτες που δεν ειχαν γεννησει,και
τα βαρβατα τραγια,τα τραγια τα γκεσεμια και τα βε[ι]τουλια,αυ-
τα,που κρατησανε πριν ενα χρονο για εγκαινιαση[ανανεωση,πολλα-
πλασιασμο του κοπαδιου].
Διπλα στα μαντρια ηταν η Καλυβα του [Ν]Τζοπανου,ηταν φτια-
γμενη γυρω-γυρω[κυκλικα],με ξερολιθιες κι απο πανω στη κορφη
ειχε σκεπη,σε σχημα κωνου,με καλαμια και φτερες πλεγμενη.
Στη μεση στο κεντρο της της καλυβας ηταν η γωνια[η [ε]στια]με
τη φωτια κι απο πανω απ'τη φωτια,κρεμασμενη απ'τη σκεπη,ηταν
η μπαγκρατσα[ μικρο καζανι] με το γαλα[να βραζει για να φα-
νε].
Και την Ανοιξη οταν αρμεγανε τα γιδια κατω απο εναν ισκιο
δεντρου ηταν το Πα[ν]τζαριο,ολα τα υπαρχοντα[τα χρειαζουμενα]
για το πηξιμο του τυριου,το καζανι,τα γαλατοπαφιλια και στο
δεντρο σε ξυλινα τσιγκελια[ξυλα απο αγριλια τα καιγανε να
γυρισουν στην ακρη σε σχημα τσιγγελιου υ ηταν κρεμασμενες
οι τσαντιλες[τα πανια με πολυ πολυ μικρες τρυπουλες,να σου-
ρωνει]με το τυρι..
ο Κουρος
Το κουρεμα των γιδοπροβατων[των αιγοπροβατων]γινεται τον Μαη
μηνα.Τοτε μαζευονται ολοι οι φιλοι του [ν]τζοπανη να τον βοη-
θησουν για να κουρεψουν τα ζωα[τα πραματα].
Τα προβατα τα βαζουνε καταγης τα κρατανε ανασκελα,ακινητα και
τα κουρευουν.
Ενω για να κουρεψουν τα γιδια τα κρατανε ορθια σε διχαλες[ξυλα
σαν το γραμμα Υ],τις κουρεφτρες,να μην κινουνται.
Στη παρεα δεν λειπει το κεφι,χαρουμενη ατμοσφαιρα με κουβεντο-
λοιο,με αστεια και πειραγματα των [ν]τζοπαναρεων μεταξυ τους.
Τα γκεσεμια[οδηγοι,μουνουχισμενα τραγια]τα κουρευουν με διαφορα
σχηματα[αφηνουν μαλλι να τα στολιζουν,να τα καλλωπιζουν]με φουν-
τες,η' βουργαρικα.[τα στολιδια ειναι,στα τραγια-γκεσεμια αφηνουν
φουντες μαλλια στα μπουτια στα πισινα και στα μπροστινα ποδια,
και τα βουργαρικα τα κουρευουν σκαλωτα σε ζωνες σ'ολο το σωμα και
αφηνουν φουντες στα μπουτια-τα υπολοιπα γιδια τα κουρευουν με καπα,
αφηνουν τη ραχη ακουρευτη,για να προφυλασονται το φθινοπωρο, απο
τις καιρικες συνθηκες,βροχη,πιο κρυες μερες-τα βαρβατα τα κουρευαν
με πιο μακρια καπα,στο σβερκο αφηναν δυο τρεις λουριδες σκαλωτες-
στα προβατα στα γκεσεμια αφηναν δυο-τρεις φουντες στη ραχη]
Οταν τελειωσει η εργασια του κουρου τοτε στρωνουν τραπεζι να φα-
νε κατω απο τον πλατυ ισκιο ενος δεντρου,στη δροσια,το ψητο
[την ωρα ,που κουρευουν ψενουν αρνι η' κατσικι]ειναι ετοιμο να'
φανε,πινουν και κρασι,ευχονται,γελουν,σηκωνονται να χορεψουν,
ετσι γλεντουν,χαιρονται,τα πραματα τους[το βιος τους],τη πα
ρεα και τη ζωη τους,την πορεψη τους.
Με το μαλλι απο τα προβατα ,αφου το επεξεργαζονται καταλληλα
[το πλενουν,το ξενουν ,το βαφου,το κανουνε νημα]μ'αυτο φτια-
χνουν[το υφαινουν]στον αργαλειο ρουχα και σκεπασματα:τσακτσι-
ρες,τσουραπια,φανελες,μαντανιες και με τα τραγομαλλα υφαινουν
σαεσματα και καπες.
Τα μαλλια γι'αυτους,που δεν ειχαν γιδοπροβατα,ηταν δυσευρητα.
Για να τα προμηθευτουν πηγαιναν αργατια στους [ν]τζοπαναρεους
για ενα ποκαρι μαλλι[ποσοτητα ιση με με το μαλλι ενος ζωου],
να κανουν τα ρουχα και τα σκεπασματα τους
να'χουν στο σπιτι.
[το κ[ου]λουκουρεμα,γινονταν το Μαρτη μηνα,οταν αρχισε να ζε-
σταινει ο καιρος,κουρευαν τα μαλλια[τα εβγαζαν] στη κοιλια και
πισω στα μπουτια και στη κοιλια]για να παρουν και να καθαρι-
σθουν απο τις ακαθαρσιες]
.
Ο Σταλος
Το Καλοκαιρι με τη ζεστη το καμα τα προβατα τις μεσημεριανες
ωρες τα σταληζανε κατω απο τον παχυ και πλατυ ισκιο ενος με-
γαλου δεντρου.Ο ν[τζοπανος] πηγαινε γρηγορα[απο νωρις να προ-
λαβει]κι εβρησκε τον ισκιο[το δεντρο],που θα σταλησει το κα-
λοκαιρι,να πιασει τον τοπο[τον σταλο],να προκανει,να μην τον
πιασει στην κατοχη του αλλος [ν]τζοπανος.Κι απο την Ανοιξη ετοι-
μαζε τον σταλο,τον καθαριζε και τον εφραζε γυρω-γυρω με κλαρια
.
Το Ποτισμα των Ζωων
Το ποτισμα [το ξεδιψασμα με νερο]των ζωων γινοντανε στα πηγαδια
της περιοχης,που υπηρχαν κι ειχανε νερο,γινονταν με τη σειρα,
μπορει να περιμεναν πολλα κοπαδια γιδοπροβατα να ποτιστουν.Επρε-
να κανουν υπομονη να περιμενουν τη σειρα τους να ερθει.
[εριχναν κι αλατι στο νερο στα κουριτια το'πιναν καλυτερα τα
ζωα]
Μερικοι[καποιοι][ν]τζοπανοι επειδη ηταν πολυ μακρυα[απομακρυ-
σμενοι]δεν ηταν κοντα σε πηγαδια αναγκαστικα ποτιζανε τα γιδια
καθε δευτερη μερα.Το καλοκαιρι με τοση μεγαλη ζεστη και καμα.
.
Τα Πηγαδια της Μαχαιρας,που ποτιζανε τα γιδοπροβατα ητανε:
-στου Μο[υ]ρκοπουλου-Τα Καινουρ[γ]ια πηγαδια-η Αραπου-
-ο Κατριλας-το Βοιδοπηγαδο-του Λακια το πηγαδι[αυτα τα δυο
κοντα στη Παναγουλα,το εξωχικο εκκλησακι]-του Γιαννη το
πηγαδι[τ'Γιανν’του Πγιαδ']-του Ζβομπα [στις Χωραφιες]-
η Βρουμοβρυση[στον Παλιουρα[ο]]-το Βριτκο-στου[η] Πλατη[ι/υ]-
-το πηγαδι στο Λυκοδοντι[στη θεση Τσαπουρνια]- Στα Βρυστιανα
[οροπεδιο δυτικα της Μαχαιρας κατω απο το βουνο Βιτσι]ηταν:
το Μεγαλο πηγαδι-το Μεσαιο πηγαδι-και ο Ποντικας
.
Ονομασιες Γιδοπροβατων
-Τα Γιδια-
-Αραπου,η μαυρη γιδα[η μαυρυδερη]
-Φλωρα,η ασπρη[ η ασπρουδερη]
-Παρδαλη,η λιαρα η ασπρομαυρη
-Γκεσα,η μαυρη γιδα με δυο καθετες ασπρες γραμμες[λωριδες]στο
προσωπο κι αναλογα αν αυτες οι γραμμες ηταν πιο σκουρες η' πιο
ανοιχτες τις λεγανε ,αντιστοιχα,η καπνογκεσα,η ασπρογκεσα
-Μπαρτσα,η γιδα,που εχει ασπρο μαυρο και καφε χρωμα κι αναλο-
γα με τα πιο σκουρα χρωματα την ονομαζουν,αντιστοιχα,καπνομπαρ-
τσα,και ασπρομπαρτσα.
-Μπαλια,η γιδα ,που εχει ενα ασπρο σημαδι στη μπαλα[στο μετωπο]
-Μπουτσκα,η μαυρη γιδα,που εχει καφε αυτια και καφετια σημαδια
στο μαγουλο
-Μουσκα,η μαυρη γιδα,που εχει κουκκιδες ασπρες στ'αυτια και στη
μυτη
-Κοκκινη,η γιδα,που εχει καφε[τι] χρωμα
-Παρδαλοκοκκινη[η Λιαροκοκκινη],η γιδα,που εχει ασπρο καφε[τι]
χρωμα
-Καστανη,η μαυρη γιδα με καφε[καστανο]χρωμα στην κοιλια
-Κανουτα,η γιδα με σταχτι χρωμα
-Γαλαζα,οταν το σταχτι χρωμα ειναι ξασπρισμενο κι εχει και μπα-
λωματα ασπρα
-Ρουσα,οταν η γιδα εχει ξανθο καφε χρωμα προς το ασπρο
-Καψαλη,η γιδα με μαυρο καφε[κλειστο καφε προς το μαυρο]χρωμα
[σαν καψαλισμενη]
-Λαγκονατη,η γιδα με ασπρο μπαλωμα στη μεση
-Ζωναρατη,η γιδα με μια ασπρη λωριδα στη μεση σαν ζωνη
-Τσουρα,η γιδα,που εχει μικρα αυτια
-Πλαχουρα,η γιδα,που εχει μεγαλα αυτια
-Κουρελατη,η γιδα,που εχει στον λαιμο σκουλαρικια
-Παλκοκερα,η γιδα,που εχει τα κερατα πανω
-Πισωκερα,η γιδα,που εχει τα κερατα πισω
-Κουτσοκερα,η γιδα,που της λειπει το ενα κερατο
-Σουτα,η γιδα,που δεν εχει κερατα
-Μαρμαρα,ετσι λεγανε τη γιδα,που δεν γενναει
-Καλαμοβυζα,η γιδα,που εχει μακριες ρωγες στα βυζια της[στα μαστα-
ρια της]
-Τσιμπουροβυζα,η γιδα,που εχει μικρες ρωγες στα μασταρια της και
ειναι δυσκολη[δυσκολευεται]στο αρμεγμα[να αρμεκτει]
-Σφιχταρμεγη,η γιδα,της οποιας το γαλα  βγαινει δυσκολα,
και καλαρμεγη,οταν το γαλα βγαινει ευκολα
-Σακλομασταρη,η γιδα,της οποιας τα μασταρια ειναι στρογγυλα και
μακρια σαν σακουλ[ι]α
-Σουρταριαρα,η γιδα,που πηγαινει στο κοπαδι μπροστα
-Ντουρκιαρα,η γιδα,που πηγαινει[ξεμενει]πισω,[κανει το δικο της
του κεφαλιου της]χαζευοντας[αργοποροντας]να βοσκησει κανενα χορτα-
ρακι
-Παραγαλη,η γιδα,που εχει μια ρωγα σ'ενα μασταρι της μικροτερη απο
τη ρωγα στ'αλλο της μασταρι
-Μο[υ]νοβυζα,η γιδα,που εχει μονο μια ρωγα στα μασταρια της[στο ενα
μασταρι, τ'αλλο μασταρι δεν υπαρχει]
-Σατλιαρα,η γιδα,που δεν επινε οπως ολα μαζι τα γιδια  απ'τα κουρι-
τια με το νερο,και της κρεμαγαν σατιλι να πιει
.
-Τα Προβατα-
-Λα[γ]ια,ετσι λενε[ονοματιζουν]τη μαυρη προβατινα
-Κατσινο[η' Μπουτσικο],λενε το προβατο με καφε[τι] κεφαλι
-Βακρο,λενε το προβατο με μαυρο η' σκουρο καφε κεφαλι
-Μαυροκεφαλο,λενε το προβατο,που εχει μαυρο κεφαλι
-Καραμανικο,λενε το προβατο,που εχει μαυρα αυτια,μαυρους
κυκλους  γυρω απο τα ματια και μυτη μαυρη
-Καραμπασκο,ετσι λεγανε το προβατο σαν το καραμανικο,αλλα
με πιο μεγαλα μαυρα χαραχτηριστικα.
-Καλεσο,λενε το προβατο,που εχει κουκκιδες μαυρες στο προσωπο
-Μπελα,ετσι λενε[ονοματιζουν] την ασπρη προβατινα
-Κοκκινοματικο[η'Μαυροματικο],λενε το προβατο,αναλογα με το
κοκκινο[η' το μαυρο] χρωμα γυρω απο τα ματια
-Κρουτο,ετσι λενε[ονοματιζουν]το προβατο,που εχει κερατα
-Τσουλα[ο],ονοματιζουν το προβατο ,που εχει μικρα αυτια
.
-Αρναδα η' Κατσικαδα,τα ζωα[προβατα,γιδια],που τα κρατανε[τα
φυλανε]για εγκαινιαση
-Ζγουρα[ι],ετσι λενε το προβατο ενος ετους
-Βιτουλα[ι],ετσι λενε τη γιδα ενος ετους
-Μπλιορα[Μπλιορια],ετσι λενε τη γιδα[τα γιδια],το προβατο[τα
προβατα] δυο ετων
-Τρια Ψαλιδια,λενε[ονοματιζουν] τα ζωα[γιδια και προβατα]τριων
ετων,και αναλογα:Τεσσερα Ψαλιδια-κατα τις φορες ,που τα κουρεψανε-
τα ονοματιζουν και Τρια Αρνια,-κατα τις φορες,που γεννησανε
-Μιστοπρατο[Μουστοπρατο],ετσι λενε το μεγαλο το γερικο προβατο
-Πλιοπρατ[ι]να[Παλιογιδα],ετσι λενε τα γερικα ζωα[προβατα,γιδια]
8-10 ετων ,κι ειναι για σφαξιμο
.
Κατσικομουναχο,λεγανε το μο[υ]νοχισμενο ζωο
Γαλαρομιλιορη,λεγανε το γιδι δυο χρονων
Τεσσαροβυζιγο,λεγανε το ζωο,που εχει τεσσερις ρωγες στο μασταρι του
Μουρσολογα,ετσι λεγανε τη λαιμαργη[τη γλωζα] γιδα και προβατινα,που
φευγει απ'το κοπαδι και γυριζει να βρει να φαει απιδια[αχλαδια],
αγραπιδια,και πηγαινει και σε ζημιες σε σπαρτα
Ζμετι,ετσι ονομαζαν το αρνι,που ειναι κοντο και πιο αδυνατο απ'τ'αλ-
λα [γιατι ειτε δυσκολεφτηκε απο καποια αρρωστεια κι αδυνατισε ειτε
δεν ειχε γαλα η μανα του να βυζαξει να παχυνει]Αυτο το αρνι δεν σφα-
ζεται
Μπακατι,λεγανε τα μικρα[τα αδυνατα] ζωα,τα μπακανιασμενα
Μπακατολογος,ετσι λεγανε τον [ν]τζοπανο με λιγα[λιγοστα]προβατα
Σαρακοκερα,λεγανε την παλιογιδα,γιατι η ηλικια των γιδιων φενεται[με-
τριεται]στα κερατα
Κφαλιαρα,λεγανε τη γιδα,την κουφια,που δεν παχαινει ποτε,την αδυνατη
Τσι[ο]πουρισο,ετσι ονοματιζαν το ντοπιο κοντοσωμο ζωο
Μαλτεζικο,λεγανε το βελτιωμενο ζωο με μεγαλη αποδοση στο γαλα
Μασταριαρα,ετσι λεγανε το προβατο και τη γιδα ,που εχει παθει[αρρωστη-
σει]απο μασταρα και εχει καταστραφει ο μαστος[το μασταρι]
Τσουραπατη.λεγανε τη μαυρη γιδα και τα ποδια της ητανε ασπρα
Τσαγκαδα,ονοματιζαν τη προβατινα και τη γιδα,που της εχει ψοφησει το
[στη γεννα]μικρο αρνι και το μικρο κατσικι
Τσαγκαδια,ετσι λεγανε τα προβατα,που αρμεγανε
Απορμενη,λεγανε τη γιδα ,που ειχε αποβαλει
Μπαφνατο[η'Μπαφουνικο],λεγανε το μαλλατο προβατο,αυτο,που ειχε πολλα
μαλλια
Σιβο,λεγανε το γριζωπο προβατο
Κακαβουσκο,ετσι λεγανε το γιδι,που εχει τα κερατα πανω και στη κορυφη
γυριζονται μπροστα
Λαουσα,λεγανε τη γιδα ,που ειναι γκεσα και καψαλη
Ρουντο,λεγανε το προβατο,που εχει κοντο μαλλι ,το ζαρκο
Ψαρια,λεγανε τη γιδα,που εχει σ'ολο το σωμα της κοκκινες κι ασπρες
τριχες ανακατεμενες
.

κουδουνια με στεφανια Τα Κουδουνια στα Γιδοπροβατα

[Τα κουδουνια και τα κυπρια στα ζωα οι παλιοι τα βαζανε[τα κρεμα-
γανε]καθε Μεγαλη Πεμπτη]
Κυπρια χυτα-μεχρι 9 τα κρεμαγαν σε τραγια γκεσεμια,μο[υ]νοχισμενα,
[συν]ταιριασμενα στον ηχο.
Οταν ο [ν]τζοπανος πηγαινε στον μαστορα για την παραγγελεια του
του ελεγε ποσο ασημι να βαλει μεσα στα κυπρια.Αναλογα με το ποσο
ασημι ειχαν και καλο ηχο.
Μετα απο τα μεγαλα κυπρια ητανε τα Μισοκυπρα,αυτα τα βαζανε[τα κρε-
μαγανε] σε μπλιορ[γ]ια τραγια η' σε στερφογιδες,κορμερες γιδες.
Μετα ειναι τα Διπλοκυπρα,αυτα τα βαζανε στις πιο μεγαλες γιδες
του κοπαδιου.
Μετα ητανε τα Βλαγκα η' τα φραγκοκυπρα,με διαφορετικο σχημα
κυπρου,που βλαγκιζει η φωνη τους[ο ηχος].[σ'αυτα εχουμε επικα-
λυψη ηχων,διφωνιες,τριφωνιες,..]
Τα Γαλαροκυπρα[πιο μικρα,πιο ελαφρια] τα βαζανε στις γαλαργιες
γιδες[αυτες,που εχουν γεννησει,να μην τις επιβαρυνουν]
τα λιαποκυπρα,διπλοκυπρακια,τα καμπανελια[σε σχημα καμπανας],πιο
μικρα κυπρια,που τα βαζανε στις πιο μικρες γιδες,μπλιορες,βιτου-
λες και σε γιδες κοντες μικρου αναστηματος
-Κουδουνια σφυριλατα-
Ενα Κουδουνι Μεγαλο την Κουδουνα τη βαζανε η' Πιπα με χοντρο
ηχο,που ξεχωριζει μεσα στο κοπαδι,την βαζανε σε γκεσεμι τραγι
3 μεχρι 5 κουδουνια τα βαζανε σε κριαρια γκεσεμια[τα κριαρο-
κουδουνα].
Αναλογα με το καλουπι ,που εχουν τα κουδουνια χωριζονται σε
πλατσκα και στρογγυλα,μετα απο τα μεγαλα ειναι τα μισοκουδουνα,
αυτα τα βαζανε σε στερφοπρατινες και κορμερες κορτσαλιτικες
προβατινες,μετα ειναι τα γαλαροκουδουνα σε πιο μικρες προβα-
τινες  και τα λιανοκουδουνα τα βαζανε σε μπλιορες και σε ζγουρες
Τα κουδουνια τα βαζανε με ξυλινα στεφανια[κυκλικα,στο σχημα του
λαιμου],αυτα τα εφτιαχναν οι [ν]τζοπαναρεοι στα προβατα,πελεκα-
γανε ενα ξυλο,το λυγιζανε το κανανε στρογγυλο,και το δενανε να
κρατησει το σχημα του με συρμα,τα πρατοστεφανα.
τα γιδοστεφανα,τα βαζανε στα γιδια,κι ειχανε κλαδι στη κορυ-
φη να κουμπωνει.Αυτα τα φτιαχνανε ετσι:κοβανε το ξυλο,το πελε-
καγανε με το χατζαρι,μετα τα ισιωνανε με το ξυραφι και τα τρυ-
παγανε να κανουν τρυπες με το τριπτυρι.Γινονταν απο ξυλο ισιο
απο Μελικοκκιας,απο Πουρδαλια,απο Αργια,απο Πουρναρι,απο Αλυ-
για,απο Δεντρο,απο Φτελια,απο Γρινο
.
Τα Τσουκανια
αυτα ηταν σφυριλατα[δεν ηταν χυτα,σε καλουπι],τα βαζανε,κυριως
στα γελαδια.
Τις τσουκανες  κι αλλα μικροτερα τσουκανια τα βαζανε στα αλογα,
στα γαιδουρια,στα γουρουνια,τα βαζανε και στα γιδια και στα
προβατα
.
Η Στρουγκα
[κλειστο,στρογκυλο-στρουγκυλο-στρουγκα]
ηταν ο τοπος,που αρμεγανε τα προβατα,ειχε μαντρα,φτιαγμενη
με ξερολιθια η' με ξηρα κλαρια,κλειστη,ανοιχτη στο πισω μερος
και μπροστα ητανε στενη,μ'ενα ανοιγμα να χωραει μονο ενα
προβατο.Μπροστα,στο στενο ανοιγμα,καθονται οι αρμεχταδες,
δυο αρμεχταδες η' μπόρει να ειναι και περισσοτεροι.Καθονται
στα Στρογκολιθα και αρμεγουν το προβατο,το γαλα πεγτει στη
καρδαρα,ξυλινο η' μεταλλικο δοχειο κι απο πισω ειναι ο κεν-
τιστης,αυτος κρατουσε αγκλιτσα και και μ'αυτη κεντουσε τα
προβατα,ενα-ενα με τη σειρα να περασουν για αρμεγμα
.
Το Κουρφουνι
οταν γενουσε η γιδα[το προβατο]το πρωτο γαλα,που κατεβαζε
ηταν χοντρο παχυ,κιτρινιζει λιγο,δεν το βυζανε το νεογεννη-
το ζωο,το αρνι[το κατσικι],αυτο το παχυρευστο γαλα το βαζανε
στη φωτια πανω σε φυλλα κ[ου]τσουνας ,οταν ζεστενονταν στερεο-
ποιουνταν και το κοβανε κομματια και το τρωγανε,ηταν πολυ νο-
στιμο και θρεπτικο
.
την πρωτη του αρμεγματος ο [ν]τζοπανος  εκανε τον σταυρο του
και πετουσε μεσα στη στρουγκα το λοστο,που ηταν σιδερενιος,
η' καποιο αλλο σιδερο,αυτο το εκανε για να'ναι τα προβατα
σιδερενια,γερα,να μην παθουν κακο
.
το Πασχα[τη Λαμπρη] ο [ν]τζοπανος δεν επιανε κοκκινο αυγο,
για να μην βγαλουν[να μην πεταξουν] τα προβατα αυγολιτιτιδα
[εξογκωματα]
.
οταν ενας τσελιγκας καταφερνε να μεγαλωσει το κοπαδι του
να φτασει τα χιλια προβατα,ανεβαινε σε μια κορφη ,σ'ενα
υψωμα και φωναζε:''Χιλια Ορε Χιλια''
Περηφανευονταν και καμαρωνε τη προκοπη ,που εκανε το βιος
του
.
Το Σημαδεμα των ζωων
Σημαδευαν τα προβατα και τα γιδια  του κοπαδιου.Καθε
[ν]τζοπανος εκανε το δικο του ιδιαιτερο σημαδι.Τα ση-
μαδευαν στ'αυτια,με το ψαλιδι[και το μαχαιρι].
Εκαναν διαφορα σημαδια,που τα λεγανε[τα ονοματιζαν]δια-
φορετικα:
σχιζαφτκο,οταν σχιζανε το αυτι στη μεση
κοτσαφτκο,οταν το κοβανε στη κορυφη
Οταν εκαναν κοψιμο-σημαδι σε σχημα μισοφεγγαρου τα
λεγανε:
μπροστοκλειδο,οταν το μισοφεγγαρο ηταν στο μπροστινο με-
ρος τ' αυτιου
πισωκλειδο,οταν το μισοφεγγαρο ηταν στο πισω μερος τ'αυτιου
σταυραφτκο,οταν ηταν κι απ'τις δυο μεριες[απο κει κι απο δω]
Οταν το κοπαδι το ειχαν περισσοτεροι απο ενας [ν]τζοπανος,
οπως στη περιπτωση αδερφων,τα κανανε ενα σημαδι,κι αν μεσα
στο κοπαδι υπηρχαν προικιαρικα[τα ζωα απο τη προικα ,που
πηραν τα παντρεμενα αδερφια]αυτα τα σημαδευαν καθε προικια-
ρικο διαφορετικα να τα ξεχωριζουν απο τ'αλλα.
Καθε ν[τζοπανος καταφερνε με τεχνη στο σημαδι να κανει το
δικο του το ξεχωριστο,το μοναδικο σημαδι,που δεν εμοιαζε
με τα σημαδια των αλλων [ν]τζοπαναρεων γιδαρηδων και προ-
βαταρηδων
.

το σαλιβαρι για την αποκοπη των κατσικιων
.
Η Αποκοπη των  κατσικιων
[το Σαλιβαρι]καπιστρι
Τα κατσικια τα αποκοβουνε απο το γαλα,να σταματησουν να βυ-
ζαινε γαλα απο τα μασταρια των μαναδων τους τις γιδες]
.Επρεπε ν'αρχισουν να μαθουν να τρωνε χορταρι και κλαρια.
Για να τις αποκοψουν χρησιμοποιουσαν το σαλιβαρι.Αυτο το
εφτιαχναν απο ξυλο συνηθως αγριελιας.Ενα ισιο ξυλο[βλασταρι]
περιπου 10 ποντους,απ'αυτο εβγαζαν τη φλουδα,τις ακρες τις
εξυναν να τις κανουν μυτερες,κι εκει,λιγο πριν την ακρη,εσκα-
φταν,εγκοπες,και εδεναν δυο σπαγκους.Το βαζανε το σαλιβαρι
[το ξυλο]στο στομα του κατσικιου,που θ'αποκοβανε και σταυ-
ρωναν τους σπαγκους τους περνουσαν εξωτερικα στο προσωπο
του ζωου πανω απ'τη μουτσουδα του και τα δεναν [τα στερεωναν]
στα κερατα του.Οταν  το κατσικι πηγαινε στη γιδα να βυζαξει
γαλα απ'τα μασταρια το ξυλο απ'το σαλιβαρι,που ειχαν μεσα
στο στομα του εμποδιζε τη γλωσσα να διπλωσει[να κανει
κιουνι,σαν ν]να πιασει τη ρωγα  και να ρουφησει γαλα,δεν
μπορουσε να βυζαξει.Τοτε αποκοβε.
Περνουσε περιπου μηνας για να συνειθισουν σιγα-σιγανα τρωνε
χορταρι και κλαρια.
Τα σουτα,αυτα,που δεν ειχαν κερατα να δεσουν το σαλιβαρι για
να τ'αποκοψουν τα πηγαιναν σ'αλλα κοπαδια,εκει δεν μπορουσαν
να βυζαξουν.Οι γιδες δεν τα δεχονταν τα ξενα κατσικια για βυζα-
σμα,τα εδιωχναν,τα κο[υ]ντρουσαν.Οταν αποκοβαν τα σουτα τα
γυρνουσαν στο κοπαδι,που ανηκαν το καθενα
.

τα δυο ξυλα και το διπλο σχοινι για το μονοχισμα των τραγων και των κριαριων
.
Το Μο[υ]νουχι[α]σμα των Τραγιων και των Κριαριων
Το μο[υ]νουχιασμα[να κοψουν να σπασουν τα νευρα των 2 λιμπων
των γεννητικων  τους οργανων των αρσενικων]το κανανε σε καποια
απο τα αρσενικα ζωα,στα τραγια[στα γιδια] και στα κριαρια[στα
προβατα] να σταματισουν[να παψουν] το μαρκαλισμα[να πηγαινουν
στις γιδες και στις προβατινες να μαρκαλουν,να τις γονιμοποι-
ουν][στα γιδια το μαρκαλισμα το λεγανε και πριτσαλος,πριτσαλι-
σθηκαν τα γιδια]
Για το μο[υ]νουχισμα του αρσενικου ζωου εκοβαν δυο ξυλα,περι-
που 40 ποντους και τα δενανε στη μεση μ'ενα σχοινι,περιπου 40-
50 ποντους,που το φερνανε διπλο.
Το μο[υ]νουχισμα γινονταν απο τρεις αντρες.
Ο πρωτος αντρας ξαπλωνε κατω ανασκελα και τραβουσε ολο το ζωο,
που ητανε να μο[υ]νουχισθει,πανω του,ανασκελα.Το δεξι του χερι
το περνουσε κατω απ'το σβερκο [το λαιμο] του  ζωου και σηκωνε
πανω το κεφαλι του,και με τα δυο χερια του επιανε τα δυο πισινα
ποδια του ζωου και τα τραβουσε προς το μερους του να σηκωθει το
πισω μερος του ζωου και να φανουν τα λιμπα του.
Ο δευτερος αντρας στεκονταν ορθιος και τραβουσε με τα χερια του
τα  2 λιμπα του ζωου
Ο τριτος ανθρωπος ξαπλωνε κι αυτος ανασκελα,πανω απ'τον πρωτο
αντρα,καθετα,τα ποδια του ηταν πανω απο το πισω μερος του ζωου
[τον κωλο του]κι αναμεσα ειχε τα 2 λιμπα του.Εβαζε το ενα ξυλο
για το μο[υ]νουχισμα στα ποδια του,στις πατουσες του,και το
αλλο ξυλο το κρατουσε στα χερια του.Περνουσε το σχοινι ενα γυρο
στα λιμπα του ζωου και τραβουσε να τεντωσει[με κοντρα το ξυλο
στις πατουσες του]οταν ακουγε ενα τσοκ ,που εκανε οταν εσπαγε
το νευρο[η φλεβα]στο λιμπο,τοτε ξαναφερνε ακομα ενα γυρο το σχοι-
νι στα λιμπα και ξανατραβουσε και παλι ακουγονταν τσοκ,που εσπαγε
το νευρο[η φλεβα] στο λιμπο.Το ζωο μ'αυτο τον τροπο ειχε πια
μο[υ]νοχισθει,τσοκανισθει.
Τα λιμπα του μετα φουσκωναν,μετα μαζευανε,ζαρωναν,μαραζωναν
το ζωο περιπου 10-15 μερες στεναχωριονταν,εμενε[ηταν]σκεπτικο,
του κοβονταν η ορεξη,δεν ετρωγε καλα,μετα επανερχονταν κανο-
νικα
Υπηρχαν και ζωα,τα ρογκατσικα[ετσι τα λεγανε],που ειχαν μονο ενα
λιμπο φανερο[μια φλεβα μονο],τ'αλλο ηταν κρυμενο.Αυτα δεν μο[υ]νο-
χιζονταν,μαρκαλουσαν,γιατι εμενε το αλλο λιμπο[η κρυμενη φλεβα]
.
Εθιμα -Προκαταληψεις
οταν βλεπανε τα γιδοπροβατα να τσακωνονται και να
κουντριωνται τοτε μεσα απο το κοπαδι,λεγανε,θα φυγει
προβατο,θα σφαχτει η' θα ψοφισει
.
οταν βλεπανε τα προβατα να τρωνε σπερδουκλια χλωρα
[μονο ξερα τρωνε το καλοκαιρι]τοτε λεγανε θα πιασει
μεγαλη καταιγιδα μεγαλος χειμωνας
κι οταν βλεπανε να τιναζονται μεσα στο μαντρι,τοτε
λεγανε θα βρεξει
.
οταν ενας ν[τζοπανος] πηγαινει στο κοπαδι αλλου []τζο-
πανου τοτε κανει ''φτου φτου φτου'' τρεις φορες για
να μην αβασκενεται[να μην αβασκαθει,ματιασθει]το κοπαδι
.
Οταν προβατα και τα γιδια καταλαβαιναν πως θα βρεξει
μεσα σιωνταν[τιναζονταν]
.
του αη Μηνα,στις 11 Νοεμβριου,δεν εβγαζαν[σφαχτο] αρνι ουτε
κατσικι απ'το μαντρι απ'το κοπαδι
[τον αη Μηνα τον θεωρουσαν προστατη των γεωργων και των κτηνο-
τροφων,εκεινη τη μερα μηνουσε προμηνουσε,και τον καιρο για τη
χρονια,που ειχαν μπροστα τους]
.
το μαντρι γυρω γυρω το τυλιγανε [το δενανε] με γνεμα μαλλι
[να δρασει αποτρευτικα]να μην πλησιασει [ουτε να μπει μεσα]
λυκος,να αποτραπει
τα κομματακια απο τ'αυτια,που κοβανε για το σημαδεμα των ζωων
τα ριχνανε σε τρεχουμενα[ρεοντα]νερα[χειμμαρων]
.
οταν εσφαζαν τ'αρνια,ευχονταν:''του χρονου περισσοτερα,
να τα χιλιασεις'και του χρονου παχυτερα''
.
τα Χριστουγεννα η γυναικα του [ν]τζοπανη εφτιαχνε την
κουλουρα του [ν]τζοπανη,την κατσ[ι]κουλουρα,πανω σ'αυ-
τη ζωγραφιζε τον [ν]τζοπανο με τα προβατα
.
τη μερα της Αναληψεως περναγανε τα ζωα μεσα απο νερο
[μεσα απο τα νερα της Ρουστας]να καθαρισθουν,να αποκαθαρ-
θουν
.
οταν το κοπαδι δεν πηγαινε καλα,δεν πολλαπλασιαζονταν,
αρρωστενε,δεν γεννουσε ,ψοφουσαν πολλα,θεωρουσαν πως
εφτεγε το κακο ματι και το σαραντιζανε.Πηγαινανε ολο
το κοπαδι σε τρεις σαραντηστρες και το ραντηζανε σταυ-
ρωτα τα ζωα με το σαραντησμα[νερο] και η σαραντηστρα
τους ελεγε αν ειναι βουημενα[λογημενα κουβεντιασμενα]
.
οταν εβαζαν[κρεμαγαν]τα κουδουνια τη Μεγαλη Πεμπτη,εστρε-
φαν[εφερναν βολτα]το στεφανι του τρεις φορες,το σταυρωναν
τρεις φορες κι εφτυναν τρεις φορες μεσα στο κουδουνι για
να προφυλαξουν το ζωο απ'το κακο ματι[το ματιασμα] κι απ'
τους αλλους κινδυνους
.
το καθε κοπαδι ειχε το φυλακτο του,να το προφυλαγει απ'το
κακο.
Εβαζαν στον πατο ενος κουδουνιου το φυλακτο,το τετραβαγγε-
λο,ενα ασημενι κουτακι ,που ειχε μεσα ενα χαρτι με ζωγρα-
φισμενους αγιους και λουλουδια απο τον Επιταφιο και
ζ[ου]μπαλιαζαν[πιεζαν]το πατο του κουδουνιου να στεριωσει
μεσα το φυλακτο,να μη πεσει
.
Αρρωστειες και Παθηματα των ζωων
οταν ενα ζωο γεννουσε και δεν εβγαζε το υστερο[το κιτα-
ρι] το ποτιζαν με κρασι
.
οταν ενα ζωο τσακιζε[εσπαζε]το ποδι του για του το φτια-
ξουν το καλαμωναν,εδεναν το τσακισμενο μερος με δυο λε-
πτες σανιδες,τη μια δανιδα απο την μια μερια και την αλ-
λη σανιδα απο την αλλη μερια,και τις εδεναν σφιχτα με
σπαγγο ,να ακινητοποιηθει το σπασμενο μερος για καποι-
ες μερες,για να πιασει το ποδι του[να ενωσει το κοκκαλο]
και να γιατρευτει να ξαναπερπατησει το ζωο
.
οταν ενα ζωο το επιανε τρεμουλα,μια νευρικη αναταραχη,
και κινουσε παραξενα το κεφαλι,οι παλιοι πιστευαν πως
το ζωο ηταν στη κατοχη καποιου κακου δαιμονα,και το ζωο
το λεγανε ντεζμενο
.
ισκιοβαρεμενο,ηταν αρρωστο το ζωο απο τον τοπο[το γρεκι
του]κι επρεπε ν'αλλαξουν τοπο,ψοφουσαν πολλλα προβατα ηταν
κολλητικο
.
ουλομαζωμα,στην αρρωστεια αυτη χαλαρωνουν οι μυς των
ουλων,κι οταν αναχαραζει το ζωο μενουν υπολοιματα τροφης,
δεν μπορει να μασησει κανονικα και ψοφαει.Κρεμαει και
τ'αυτι του απο την ατονια του νευρου.
Για να το γιατρεψουν βαζανε πανω [απ'εξω απο το ουλο]
πυρωμενο σιδερο
.
Ζαφια, λεγονταν κατι σκουλικια,που ειχανε τ'αχαμνα[τα αδυνα-
τα]ζωα μεσα[κατω]απο το δερμα κι αυτα τα σκουλικια[τα ζαφια]
φευγανε οταν ζεσταινε ο καιρος
.
οταν ενα προβατο ,ενα γιδι το τσιμπουσε[το ετρωγε]φιδι
το μερος,που τσιμπηθηκε απο το  φιδι κεντουσανε[το τρυ-
πουσανε]με αγκαθι αγρ[ι]απιδιας να φυγει [να σταξει το
δροτσουλι[το δη-
λητηριο]
.
τη Τριτη μερα ο [ν]τζοπανης τη θεωρουσε γρουσουζα[δεν
ειχε τυχη],κι εκεινη τη μερα δεν κουρευει το κοπαδι,
ουτε αγκαστροχωριζει τα προβατα[δεν ριχνει τα κριαρια
στις πρατινες για  μαρκαλο[για τη γονιμοποιηση]]
.
παρμαρα,ειναι η η αρρωστεια,που παθαινουν τα ζωα και
χανουν το γαλα,στερφεβουν,παθαινουν βλαβες στα μασταρια,
θολωνουν τα ματια[θολοματιαζουν].
Υπαρχουν πολλες μορφες παρμαρας.Μια μορφη παρμαρας ειναι
και η δραγκομαρα,το ζωο ειχε πριξιμο στα κομπια[στις αρ-
θρωσεις στα γονατα,το ζωο κουτσενε[παθενε παρμαρα]
Την παρμαρα την καταπολεμουσαν[την αντιμετωπιζαν] μ'ενα
γιατρικο θεραπευτικο μιγμα,που το εφτιαχναν απο το
κοκκινοχορτο και λιγη ποσοτητα ριζα απο σκαρφι
[το σκαρφι ειναι φυτο,που φυτρωνει στο βουνο Περγαντι,
εχει ριζα φουντωτη με ριζιδια κι ενα μικρο ακομη ριζιδιο
του εχει μεγαλη ισχυρη διαβρωτικη δραση,αν το εβαζες σε
δοντι,που πονουσε πολυ,σταματουσε ο πονος,αλλα διαλυε το
δοντι.
Καποιος [ν]τζοπανος σε ενα ζωο,που ειχε πονιδι φουσκω-
μενο να κατω απ'τ'αυτι του και θα ψοφουσε καρφωσε σ'αυτο
μια ριζα σκαρφι σαν [σ]καρφιτσα,εκεινο το μερος,που καρφω-
θηκε,παγωσε και σε λιγες μερες πεταχτηκε απο το ζωο και για-
τρευτηκε.
Επισης βραζανε ριζα κοκκινοχορτου με ριζα σκαρφι και το
νερο γινοτανε κατακοκκινο,απ'αυτο το διαλυμα με μπουκαλακια
ποτιζανε τα ζωα ενα-ενα,τους εκανε καλο]
.
το κμανι,ειναι αρρωστεια,που πριζονται τα νυχια των ζωων
.
κουτσαμαρα,η κουτσαμαρα προκαλλειται στα ζωα απο ενα μικρο-
βιο ,που μπαινει αναμεσα στα νυχια του ζωου και σαπιζει το
νυχι και κουτσενει το ζωο,αυτο συμβαινει οταν ειναι βροχε-
ρος καιρο,υγρασια,δροσιες και λασπες.Την καταπολεμουσαν με
χαλκο και ασβεστη,τον χαλκο και τον ασβεστη τον εβαζαν μεσα
σε μια γουρνα,και βαζανε τα ζωα να πατησουν μεσα,ν'αλοι-
φτουν τα νυχια τους να γιατρευτουν
.
κοπανος,ο κοπανος καταστρεφε το πνευμονι του ζωου,εκλεινε
τα σωληνακια του και το ζωο δεν μπορουσε να παρει ανασα
να αναπνευσει[χτυπουσε σαν κοπανος] και κινδυνευε να πνιγει
να σκασει.Προκαλειτε απο τις υγρασιες,οταν το μαντρι ηταν υγρο
.
Γκλουντανιασμα,το γλουντανιασμα ειναι η παραλυση της σπονδυ-
λικης στηλης και των πισω ποδιων,μπορουσε να παραλυσει ολο
το σωμα των ζωων
.
Φυματιωση,η φυματιωση προκαλει απωλεια  βαρους του σωματος
το ζωο αδυνατιζει και σιγα-σιγα κατεληγε σκελετωμενο και ψο-
φαε
.
Σκουληκιασμα στα γεννητικα οργανα της γιδας,το καλοκαιρι η γιδα
επιανε σκουληκια στα γεννητικα της οργανα,και ηταν πολυ ανησυχη,
πηγαινε περα-δωθε ,δεν ησυχαζε,τοτε την καθαριζανε απο τα σκου-
ληκια και στουμπαγαν στουρναρολιθι,το εσπαγαν σε κομματια και
το εκαναν σκονη,τη σκονη την εβαναν πανω στα γεννητικα οργανα
κι εκαιγε τις πληγες απο τα σκουληκια κι εγιανε το ζωο
[ριχνανε και ψωροσκονη και αλοιφανε με λαδι]
.
Μασταρας,στην αρρωστεια μασταρας πριζεται το μασταρι,η μια ρογα
καταστρεφεται και καποιες φορες ειναι θανατηφορες,λεμε:''[τη
γιδα]τη βαρεσε στο μασταρι''
.
Γαλατομασταρας,στην αρρωστεια γαλατομασταρας παθαινει γαγκραι-
να το ζωο στο μασταρι,μελαγκιαζει[μαυριζει] και πεφτει[κοβε-
ται].Στις περισσοτερες φορες ειναι θανατηφορα αρρωστεια.Οι πα-
λιοι πιστευαν οτι τη γιδα τη βυζαξε η μ'σακα[ενας ειδος μεγα-
λου βατραχου] και της επεσε το μασταρι
.
Γατσομαλιασμα,η αρρωστεια γατσομαλιασμα,το ζωο ειχε κρυωμα κι
ανεβαζε πυρετο
.
Ψωρα,η ψωρα προκαλουσε ψωριαση του ζωου,το αλοιφανε με λαδι
και θιαφι να του περασει
.
Κοκκιναντερο,στην αρρωστεια αυτη κοκκινιζει το εντερο του ζωου
και ειναι θανατηφορα για το ζωο
.
οταν το ζωο ειναι αδιαθετο αρρωστο του περνουν αιμα.Το αιμα το
περνουν σχιζοντας λιγο το αυτι του ζωου η' περνουν αιμα τρυ-
πωντας του μια φλεβα πανω απο τα ματια
.
Ανθρακας,ο ανθρακας προκαλειται απο το βακιλο του ανθρακα,προ-
σβαλειτο αναπνευστικο του συστημα του ζωου,γρηγορα επιδεινονε-
ται η κατασταση και ψοφαει,πολυ επικινδυνη και υπουλη αρρωστεια
[μπορει να κολλησει ανθρακα ο ανθρωπος οταν φυσαει να γδαρει
ενα σφαγμενο ζωο]
.
Τρελα,η τρελα χτυπαει το ζωο στο κεφαλι,μερικοι [ν]τζοπανοι
χειρουργουν το ζωο στο κεφαλι,η τρελα βρισκοντανε στον εγκε-
φαλο του ζωου και ειναι σαν σπορος
.
Τα [Ν]τζοπανοσκυλα
Τα [ν]τζοπανοσκυλα ηταν αγρυπνοι φυλακες του κοπαδιου,το προστα-
τευαν απο τα αγρια θηρια,τους λυκους,τα τσακαλια,τις αλεπουδες,
αλλα κι απο τους ζωοκλεπτες.Ο [ν]τζοπανος ηταν πολυ στενα δεμε-
νος με τα [ν]τζοπανοσκυλα,πολλες φορες τα ταιζε δινοντας τους
απο το λιγοστο φαι το λιγο ψωμι,που'χε στο σακουλι του για να
φαει ο ιδιος ,να περασει τη μερα του.Η γυναικα του [ν]τζοπανου
εφτιαχνε τα σκυλοψωματα,ψωμι απο πιτουρα σιταριου[απο την αλε-
σμα του][σιναδια].
Τα ονοματα ,που φωναζαν[ονοματιζαν] τα [ν]τζοπανοσκυλα τα εβγα-
ζαν ,τα πιο πολλα,απο τα χρωματα,που ειχαν:ο Μουρκος[με χρωμα
κοκκινοκαστανο],ο Φλωρος[απο το ασπρο χρωμα],ο Παρδαλης[με ασπρο
μαυρο χρωμα],ο Γκεσουλης[εχει μαυρο χρωματα και μπαλωματα καφε
μπροστα και στο κεφαλι],ο Τραχηλης[ειναι μαυρο και στη ταχεια
εχει μπαλωμα ασπρο],αλλα και ονοματα ηρωων:ο Κολοκοτρωνης
κι αλλες ονομασιες:ο Κολοβακης,το κολοβο σκυλι ,που δεν ειχε ου-
ρα-Μπλιουρουκουταβο,το κουταβι[το μικρο σκυλι]ενος ετους
Πολλες φορες ο λυκος παραμονευε το κοπαδι και καταφερνε να κοψει
κανα ζωο να το πνιξει,οταν τον καταλαβαιναν[μυριζαν τον ντορο
του]τα σκυλια αλυχτουσαν και χυμουσαν κατα πανω του να τον κυνη-
γησουν να φυγει μακρια απ'το κοπαδι.
Οταν ο [ν]τζοπανος καταλαβαινε,επεφτε στην αντιληψη του,αναταρα-
χη στο κοπαδι,απο καποια απειλη ψωναζε:''να Μουρκακι να Τραχηλη
παρτο παρτο'' και τοτε πεταγονταν τα σκυλια να διωξουν την απει-
λη,ειτε αγριμι ειτε ανθρωπο κακο επιβουλο να κυνηγησουν.
Περιφανευονταν και καμαρωναν οι [ν]τζοπαναρεοι για τα σκυλια τους,
και τα κατωρθωματα τους μαθαινονταν και σχολιαζονταν με θαυμασμο:
''ορε τι σκ[υ]λι ειναι κειο.Καρικωσε ενα λυκο αποψε απο περα στη
Μακροποδια''
[η Μακροποδια ειναι τοποθεσια στα ριζα του βουνου Βιτσι[της Βιτσης]
στα Βρυστιανα[οροπεδιο,δυτικα της Μαχαιρας]]
Τα αρσενικα σκυλια τα μουνοχιζαν για να μην φευγουν απ'το κοπαδι
να το εγκαταλειπουν προς αναζητηση θηλυκου οταν ζητουσαν ερωτικα
[να συνευρεθουν]
Το [ν]τζοπανοσκυλο ηταν πολυ πιστο στον [ν]τζοπανο ,στον κυριο
του,και τα συναισθηματα αγαπης ηταν αμοιβαια,κι ο [ν]τζοπανος αγα-
πουσε πολυ το σκυλι του
[γνωστη η ιστορια της στενης σχεσης ανθρωπου-σκυλιου στη Οδυσσεια
του Ομηρου αναμεσα στον Οδυσσεα και στο σκυλι του Αργω ,που τον πε-
ριμενε πιστο εικοσι χρονια να γυρισει απο τη Τροια στην Ιθακη και
οταν γυρισε τον ξεχωρισε με τα θολα του ματια και καταλαβε πως ο
αγαπημενος αφεντης του γυρισε ,τοτε το γερικο πιστο σκυλι κουνησε
την ουρα του σε χαιρετισμο και ηρεμα αφησε τη πνοη του,ευτυχισμενο]
Ενα πολυ συγκινητικο περιστατικο εγινε,που δειχνει τη  πολυ στενη
σχεση αγαπης του [ν]τζοπανου με το  πιστο [ν]τζοπανοσκυλο του.
Οταν πεθανε ο μπαρμπα-Μητρακης Κουβελης[Γακας]παλιος σεβαστος γερον-
τας προβαταρης ξωμαχος πανω στο μνημα του στο χωμα του βρηκαν να
κοιμαται το  πιστο σκυλι του,εκανε μεγαλη αποσταση να ερθει κοντα σι-
μα στον αγαπημενο κυριο του,πηγε απο τη Πλατυ στον Αη Χριστοφορο.
Υπηρχαν και σκυλια κακομαθημενα,αυτα δεν αφηναν απειραχτο σακουλι
για σακουλι,ξερανε,που εβαζε,που εκρυβε ο καθε [ν]τζοπανης το σα-
κουλι του με το ψωμι και τα φαγωσιμα να περασει τη μερα του το
εβρισκαν και το αδειαζαν.
Ελεγαν και μια παροιμια:
''παρε σκυλι σπο κοπαδι
κι ανθρωπο απο νταμαρι''
εννουσαν πως για συντροφια[συναναστροφη]πρεπει να διαλεγεις ανθρωπο,
που εχει αρχες,αξιες
.
.
Γιατρικα/Θεραπειες
.
''οταν καποια γιδα την ειχε ματωσει λυκος ,την ειχε δαγκωσει
στο λαιμο,ανοιγαμε κ'τσουνα[κουτσουνα]στα δυο,τη ψεναμε
στη φωτια κι ετσι καφτη τη βαζαμε πανω στη πληγη ,να την
καψει,να μην μολυνθει και χαθει το ζωο,
αλλη φορα,βαζαμε σ'ενα καπακι χοβολη με αναμενα καρβου-
να και ριχναμε νερο,τοτε εβγαινε καυτος ατμος,το βαζαμε
το καπακι κατω απο το λαιμο της γιδας στη πληγη,κι αυτος
ο ατμος,που εβγαινε της εκανε καλο να γειανει
.

οταν τυχαινε να εχουν λειχηνες[εκζεματα],φουσκωναν τα χειλια
στις γιδες,ητανε περα να,τοτε ανοιγαμε ριζα απο σπερδουκλι και
με το χυμο της αλοιβαμε τα χειλη της γιδας να γιατρευτει
.
αν ειχε πληγη η γιδα,κανα γδαρσιμο,για να ψηθει να μην μολυν-
θει ξυναμε πανω στη πληγη φλουδα αγριελιας,πολυ καλο εκανε
κι η φλουδα απο κοκορεφτο
.
στις μαγουλαδες βαζαμε χυμο απο δρακοντια
.
.
.
Τυροκομικα
Το Τυρι:
για να κανουν τυρι στο γαλα που αρμεγαν και
ηταν ζεστο,η' το βραζανε,ριχνανε μεσα πιτυα,ανα-
λογα την ποσοτητα που ηταν το γαλα,οταν το γαλα
επηζε το μαζευανε το τυρι στις τσαντιλες και το κρε-
μαγανε να σουρωσει απο τα υγρα του,το τυρογαλο,επει-
τα το βαζανε σε δοχεια,η' σε βαρελια σε αρμυρα,το αλα-
τιζανε αναλογα πως το θελανε να γινει,αλλα και για να
συντηρηθει,
τις τσαντιλες πρωτα τις κανανε με μαλλια απο τα προβατα
στον αργαλειο,αργοτερα ηταν οι πανινες

Η Μυζηθρα:

το τυρογαλο που εσταζε απο τις τσαντιλες με το τυ-
ρι το μαζευαν και το εβραζαν και εκαναν τη μυζηθρα,την
αλατιζαν αναλογα αν ηθελαν να ειναι αλμυρη η'γλυκεια,
που την ετρωγαν αμεσως,την αλλη την αλμυρη την εβαζαν
σε τσαντιλες και την κρεμαγαν να στεγνωσει να ξεραθει
και την ετριβαν πανω σε φαγητα,πανω σε μακαρονια να
νοστιμισουν

Η Πιτυα:
η πιτυα γινονταν στο στομαχι του μικρου αρνιου που
ετρωγε το πρωτογαλο,πριν ακομα να φαει κλαρι,οταν το
εσφαζαν στο στομαχι του εβρισκαν την πιτυα,ενας σβωλος
κιτρινο χρωμα,την επερναν τυλιγμενη με το στομαχι και
την κρεμαγαν,να την χρησιμοποιησουν για να πηξουν
τυρι.
Η πιτυα απο μοσχαρι ηταν η πιο καλη,η πιο δυνατη

Το Ξυνογαλο:
Αφηναν το γαλα σε καθαρα αγγεια να ξινισει κι ετσι γινον-
ταν το ξυνογαλο,που ηταν δροσιστικο και υγιεινο.
Το Βουτυρο:
χτυπουσαν με βουρτσα και ανακατευαν το ξινογαλο
κι εβγαινε πανω το βουτυρο και το μαζευαν με κουτα-
λα,
το γιδινο βουτυρο ηταν ανωτερο,το καλυτερο,μοσχο-
βολουσε.

Η Ξυνα:
πριν βγει καλα το βουτυρο,μαζευαν απο πανω το μιγμα,
αυτη ηταν η ξυνα,πολυ δροσιστικη,την ετρωγαν στο πιατο
κι ετριβαν μεσα ψωμι.

Η Πρετζα:
εβραζαν το ξυνογαλο κι εβγαινε η πρετζα και τη μαζευαν
με κουταλα,ηταν γλυκια,λιγο ξινη,πολυ νοστιμη,την ετρω-
γαν ετσι οπως ηταν,την εβαζαν πανω σε φετα ψωμι,
την εκαναν και με αυγα,χτυπουσαν αυγα ομελετα
και τα τηγανιζαν μαζι με πρετζα,ηταν πεντανοστιμα.
Εφτιαχναν τυρι και το'βαζαν μεσα σε ασκι που ειχαν και
πρετζα,ηταν γλυκισμα,αξεχαστο,μεγαλη νοστιμια.

Το Τσαλαφουτ:
τον δεκαπενταυγουστο που νηστευαν και δεν αρτενον-
ταν κι ηταν λιγοστο το γαλα για τυρι,το γαλα της μερας
το εβραζαν κι εριχναν μεσα πιτυα,μεσα σ'αυτο πετουσαν
το γαλα της αλλης μερας κρυο,την επομενη το ιδιο κανανε,
η' εναλλασανε ζεστο-κρυο-ζεστο γαλα,αυτο επηζε,γινονταν
πιο πηχτο και το μαζευαν,το εβαζαν σε δοχεια και το
συντηρουσαν σε μερη δροσερα σκοτεινα,στο υπογειο,
ηταν νοστιμοτατο και χορταστικο.

Το Κορφουνι:
μολις γεννουσε η προβατινα,και η γιδα,το πρωτο γαλα,το πρω-
τογαλο,που κατεβαζε ηταν πολυ παχυ,πηχτο,και δεν βαζανε
το αρνι,και το κατσικι,να το βυζαξει μην το πειραξει,μεχρι να
αραιωσει, αυτο το πηχτο το ψηνανε στο τηγανι και το κοβανε
με το μαχαιρι σαν πιτα να το φανε,πεντανοστιμο,θρεπτικο και
υγιεινο.

Γιαουρτοσπορος
Ο μπαρμπα Γρηγορης Μπουρχας προβαταρης ξωμαχος βοσκος εριξε στο
γαλα λιγες σταλαγματιες γαλα απο συκο συκογαλο στο γαλα,το αφησε
ολη τη νυχτα και το πρωι εγινε δυνατος γιαουρτοσπορος να πηξουνε
γιαουρτι να φανε εξω,που ητανε να ψυχοπιαστουνε και να
δροσιστουνε

Γιαουρτι
Βραζουνε το γαλα,το αφηνουνε να κρυωσει λιγο ...κι επειτα βα-
ζουνε το δαχτυλο και το κουνανε περα δωθε και μετρανε 1-2-3-
...-17-18-...μεχρι εκει,που αντεχουνε τη θερμοκρασια,στα 18 ειναι
καλα,η γιαουρτι θα γινει λιγο ξινη ωραια,τοτε στο αναλογο γιαουρ-
τοσπορο ριχνουμε λιγο απ'το ζεστο γαλα το ανακατευουνε,επειτα περ-
νουνε το γιαουρτοσπορο μ'ενα κουταλακι και το βαζουνε στο ζεστο γ
αλα στο πατο το κουνανε ελαφρα προσεχοντας να μη χαλασει η πετσα
[για να κανει πετσα το γιαουρτι]αυτο το επαναλαμβανουν μεχρι να
τελειωσει ο γιαουρτοσπορος,μετα σκεπαζουνε το γαλα μ'ενα χοντρο
ρουχο και δεν το κουνανε για να μην κοψει το γιαουρτι

[στη Μαχαιρα λεμε:ο γιαουρτοσπορος[αρσενικο],και το γιαουρ-
τοσπορο[ουδετερο]
η γιαουρτι[θηλυκο],και το γιαουρτι[ουδετερο]
.
Απο τα Ομηρικα χρονια μεχρι σημερα
Ολα ειναι σαν ο κοσμος να αρχιζει και να ξαναρχιζει παντα
.
Ασκι[για νερο να πιουν να ξεδιψασουν]

Ασκι εκαναν απο το δερμα μικρου κατσικιου,ηταν
καλο, ανθεκτικο και δεν σχιζονταν,κρατουσε καιρο,
το εκαναν ετσι:εσφαζαν μικρο κατσικι,εκοβαν το κεφαλι
και με μεγαλυ προσοχη και τεχνη ανθρωπος ειδικος γνω-
στης τραβουσε απο τα ποδια του σφαγμενου ζωου να βγει
το τομαρι του,ακαιριο,να μην σχιστει και χαλασει,
αφου το εβγαζαν το δερμα το ξυριζαν να καθαρισει απο
το τριχωμα και μετα το γεμιζαν με νερο και μεσα στο
νερο εβαζαν απο ριζα πουρναριου κομματια φλουδα,αυτη
ειχε την ιδιοτητα την δυναμη να φουσκουσει να αργασει
το δερμα,
το γυριζαν για 10 περιπου μερες,μεχρι να αργασει καλα,
μετα αφου ξεραινονταν το εδεναν στα ποδια και στο ακρο
του τον κωλο με σχοινι και ηταν ετοιμο,
κρατουσε το νερο δροσερο και ξεδιψουσε τον τσοπανι
στις ζεστες του καλοκαιριου,
τα ασκια για το λαδι που ηταν πιο μεγαλα τα εκαναν απο
δερματα μεγαλυτερων κατσικιων,
απο προβατα δεν εκαναν ασκια γιατι τα δερματα απο αυ-
τα ηταν πιο μαλακα και σχιζονταν ευκολα,
αυτη η κατασκευη του ασκιου ειναι πολυ παλια,παναρχαια,
ετσι με τον ιδιο τροπο εκαναν τα ασκια απο τα ομηρικα χρο-
νια,και οι βοσκοι του Οδυσσεα που βοσκουσαν τα κοπαδια
του πολλα προβατα και γιδια αντικρυ απο την Ιθακη στην στε-
ρια του Ξηρομερου στην Ακαρνανια με τα πυκνα κι εκτετα-
μενα βελανιδοδασα ειχαν κοντα τους,στους ωμους των κρε-
μασμενα τετοια ασκια να τους ξεδιψασουν,και να τους δροσι-
σουν στον μοχθο τους,
ετσι γινονταν μεχρι τα σημερινα χρονια,
πριν ερθει ο συγχρονος πολιτισμος κι αλλαξει ριζικα και αμε-
τακλητα ο κοσμος.
Πριν ανοιξει ο ασκος του Αιολου.
.
.
Η Αγκλιτσα του [Ν]Τζοπανου
Η αγκλιτσα του [ν]τζοπανου ηταν γι'αυτον ο συνοδοιπορος
του στη πορεια ολης του της ζωης.Τον βοηθουσε ν'ανεβαινει
στις βουνοκορφες,τον διευκολυνε στο ανεβασμα στις πλαγιες,
ακουμπουσε πανω της και ξεκουραζονταν απ'τον κοπο του κοπα-
διου,ηταν ο συντροφος του και την ειχε για ν'αντιμετωπισει
τους εχθρους,και γι'αυτον  τον ιδιο και για το κοπαδι]τα
φιδια,τα αγριμια[λυκους και τσακαλια]και τους ζωοκλεφτες.
Πολλες φορες με την αγκλιτσα εξασφαλιζε το φαι του,τυχαινε
να πεσει σε λαγο και με την αγγκλιτσα τον χτυπουσε,και με
την αγκλιτσα εφτανε[εσωνε] να πιασει καποιο απιδι[αχλαδι],
καποιο γουρμο[ωριμο] συκο ,που'ταν ψηλα στην απ[ι]δια,
στη σ[υ]κια και δεν ηταν μπορετο[ευκολο] να το πιασει,με
την αγκλιτσα επιανε το κλαδι το τραβουσε κι επιανε τον
καρπο να τον φαει να ψυχοπιαστει[η' με την αγκλιτσα χτυ-
πουσε τον καρο και τον εριχνε κατω στη γη και τον μαζευε]
Η αγκλιτσα ηταν η παρεα του,η παρηγορια του στην ερημια
της εξοχης του λογγου και του βουνου,κι επερνε[γιομιζε]
θαρρος[[γ]καρδιευε]στο σκοταδι και τους κινδυνους της νυ-
χτας να περασει,να'ρθει η μερα το φως.
Την αγκλιτσα την εκανε απο κλαδι[βλασταρι]αγριελιας,εκα-
νε κι απο μαυραγκαθια[απ'την μαυραγκαθια ηταν παρα πολυ
σκληρη ανθεκτικη δεν παθαινε ποτε τιποτα αιωνια κι ειχε
το ξυλο της ενα ωραιο κοκκινο χρωμα]και απο ριζα ρικιου
εκανε το σκεπαστρο της στην κορυφη ,[εβαζε τη ριζα στο
νερο να μαλακωσει κι επειτα πανω της σχεδιαζε το περιγραμ-
μα του,το γυρω γυρω,και το πελεκουσε να το φερει,τοτε
επερνε τα κοπιδια του και τα μαχαιρακια του και το σχε-
διαζε σ'ολες του τις πλευρες με αναγλυφα σχεδια στολιδια,
τα εκανε και με πυρωμενα τα εργαλεια,με εγκαυστικη]το στο-
λιζε με υπομονη  και τεχνη με δεξιοτεχνια με μικρογλυπτικη
με διαφορες ποιμενικες παραστασεις,τον βοσκο και τα προβατα,
τα γιδια και τον αη-Γιωργη καββαλαρη και με σχεδια διαφορα
ανθη και με γεωμετρικα σχηματα,ρομβους,τριγωνα,ελικες,μαι-
ανδρους,ομοκεντρους κυκλους.
[το ξυλο της αγριελιας,της μαυραγκαθιας το περνουσαν πανω
απο φωτια και το ζεστεναν το εκαιγαν,το ξεφλουδιζαν και
με τα χερια το μαλαζαν το λυγιζαν να ισωσει να γινει ευθυ,
μετα το κρεμουσαν απο'να κλαρι δεντρου με μια πετρα δεμενη
στο κατω ακρο του  για να ισιωσει καλα και να χασει τα νε-
ρα του να ξεραθει,να γινει ανθεκτικο σκληρο]
Η αγκλιτσα τον βοηθουσε να πιασει καποιο ζωο,το επιανε[το
γραπωνε] απ'το ποδαρι.
Ο [ν]τζοπανος ειχε μια αγκλιτσα επισημη,πιο λεπτοκαμωμενη,
περιποιημενη με τα στολιδια της να βγαινει στην Αγορα,στα
μαγαζια ,να πηγαινει στην εκκλησια και στο πανηγυρι.
Ηταν το σκηπτρο του,η ραβδος της εξουσιας του,το κυρος του,
ηταν κυριος το αφεντικο ο [ν]τζοπανης της περιουσιας του,
του κοπαδιου του,ολου του βιος του.
Ο [ν]τζοπανος ποτε δεν αποχωριζονταν την αγκλιτσα του κι
οταν ερχονταν η ωρα του να φυγει απ'αυτον τον κοσμο, απ'τον
απανω ντουνια και τους καημους του,οπως ερχεται σ'ολους τους
ανθρωπους η ωρα,και τοτε δεν αποχωριζονταν την αγκλιτσα του
την ειχε διπλα του δεξια στο πλαι του να τον συντροφευει στον
κατω κοσμο,που πηγαινε.
Οταν εφυγε απο τη ζωη για το αιωνιο ταξιδι του ο μπαρμπα
Θωμας ο Φερεντινος[Θεοδωρου]ανθρωπος [ν]τζοπανος αδολος ειχαν
ξεχασει να του βαλουν την αγκλιτσα του,και στην εκκλησια
οταν περασε να τον αποχαιρετησει για τελευταια φορα ο αδερφι-
κος του φιλος ο μπαρμπα Γακιας[Γιωργος] Κολοβος[Θεοφιλης]
ειδε πως δεν ειχε αγκλιτσα στο πλαι του,στεναχωρεθηκε πολυ
να φυγει ο φιλος του ο πιστικος χωρις αγκλιτσα και του εβαλε
τη δικια του αγκλιτσα να'χει μαζι του,να τον συντροφευει στον
αλλο κοσμο αιωνια.
Αιωνια η Μνημη των Ταπεινων [Ν]τζοπανων του Κοσμου
.
Η Σκληρη Ζωη του [Ν]τζοπανου
.
εντεκα χρονια πιστικος
κι εξηντα τρια [ν]τζοπανος
τον υπνο δεν εχορτασα
και στο χορο δεν μπηκα
και την ημερα της Λαμπρης
στην εκκλησια δεν μπηκα

[αυτο το τραγουδι ειναι χαραγμενο στη πλακα στο μνημα του μπαρμπα
Μιλτα[Μιλτιαδη]Βοτση χρονια γιδαρη,το τραγουδι εφτιαξε η θεια
Μιλτενα[Αλεξανδρα Βοτση] η γυναικα και συντροφος στη ζωη του]

Ολοκληρη τη μερα ο [ν]τζοπανος ολο τον καιρο κι ολες τις ωρες τις
εποχες του χρονου την περνουσε στο κοπαδι του,πολυ σπανια κατεβαι-
νε στο χωριο στο σπιτι του,κι αυτο οταν ηταν μεγαλες γιορτες και
το πανηγυρι.Το ψωμι,και τα ρουχα του,πλυμενα και καθαρα,ν'αλλαξει,
του τα'φερνε καποιο απο τα μελη της φαμελιας του,της οικογενειας
του.
Στο κοπαδι πιστικος,ολη τη μερα στο ποδι,ανεβοκατεβαινοντας βου-
να  πλαγιες ραχες και καταραχια λοφους υψωματα διαβαινοντας λαγκα-
δια και περπατωντας λογγους κι οροπεδια,και τη νυχτα ξαγρυπνος
λιγο υπνο να παρει,μην τον πιασει ο βαρυς υπνος και ξεχαστει,το'να
ματι ανοιχτο να'χει το νου του για  την απειλη για το λυκο για το
τσακαλι για τον ζωοκλεφτη
Και τον χειμωνα μεσα στο κρυο στις παγωνιες και στις δυνατες βρο-
χες,που διαρκουσαν ωρες και μερες,με κινδυνο να πεσει η αστραπη
ο κεραυνος να καψει τα κοπαδι κι αυτον τον ιδιο.Πολλες φορες η
αστραπη επεσε διπλα του κοντα σιμα του κι απο τυχη η' απο αγιο
γλυτωσε.
Τυλιγμενος,κουκλωμενος[τλουπωμενος],με την καπα του μουσκεμα
και μαζεμενος σε μια γωνια να προφυλαχτει περνουσε την ωρα της
καταιγιδας.Κι οταν περνουσε η καταιγιδα η κακοκαιρια η καπα μου-
σκεμενη απο το νερο της βροχης βαραινε ηταν αταραχη.Τα παπου-
τσια του,φτιαγμενα απο γουρνοτομαρο,βουτηγμενα μεσα στις λασπες
μπαζανε νερα.
Και βραδυ ερχονταν κι η σκοτεινη νυχτα προχωρουσε τις ωρες της
κι ο [ν]τζοπανος ερημος και μοναχος μεσα στη καλυβα,φτιαγμενη
με κλαρια κι αλυγες]μαζεμενος διπλα στη φωτια σε μια γωνια για
να περασει η βραδυα,κουρασμενος και γνοιασμενος,μην ακουσει
παραξενο θορυβο,και το γαυγισμα το αλυχτισμα των σκυλιων να
πεταχτει γρηγορα επανω να πιασει την αγκλιτσα του και γρηγορα
να βγει εξω απ'την καλυβα να κυνηγισει να διωξει τον επιβουλο
του κοπαδιου ,για λυκος ειναι,για τσακαλι ,για κανας κακος
ανθρωπος ζωοκλεφτης ειναι.
Και το βραδυ τα μεσανυχτα το καλοκαιρι και τις αλλες εποχες
φθινοπωρο[χινοπωρο],χειμωνα[χ’μωνα],κι ανοιξη βγαζανε το κοπαδι
απο τα μαντρια για τη βραδυνη βοσκη,το σκαρο,τα σκαριζανε για
κανα δυο ωρες περιπου σε μια κοντινη περιοχη,να βοσκησουν.
Τα καλοκαιρια οταν φευγανε τα γιδοπροβατα απο τα μαντρια ολη
μερα ο [ν]τζοπανος ητανε κοντα στα ζωα και τις δουλειες τους,
στο παραβολιασμα,στο αρμεγμα,στο ποτισμα,στον σταλο
και τα βραδυα μαζευαν δυο-τρεις [ν]τζοπαναρεοι μαζι τα γιδοπρο-
βατα διπλα διπλα τα ειχανε,αναβανε μεγαλες φωτιες και πεταγωντας
ψηλα αναμενα δαυλια φωναζαν δυνατα βροντοφωνουσαν,χουχουταγαν
ν'ακουσουν  και να δουν οι λυκοι τα τσακαλια κι οι ζωοκλεφτες
και να φυγουν
Πως ειχαν να καμουν μ'αντρες αντρειωμενους παληκαρια και να δει-
λιασουν
.
Τα εξωκκλησια
τις ωρες της βροχης και της καταιγιδας της σφοδρης κακοκαιριας
κατεφευγαν  στα εξωκκλησια της περιοχης,τον αη Δ[η]μητρη στα Βρυ-
στιανα,στον αη Γιωργη,στην Παναγουλα,στον αη-Λια,αν ηταν τυχεροι
κι ηταν κοντα να φτασουν να προκαμουν να μπουν στο εκκλησακι
για να προφυλαχτουν να μεινουν λιγο στεγνοι να μην πουντιασουν
τη μερα και τη νυχτα  τετοιες δυσκολες ωρες εκει κατεφευγαν στην
προστασια του αγιου  κι εμπιστευονταν τις ωρες εκεινες το κοπαδι,
που εμεινε μονο του στα στοιχεια της φυσης ,στις αστραπες,στους
λυκους και στα τσακαλια να το φυλαξει ο αγιος,να τους βοηθησει
να τους συνδραμει με τη δυναμη του
.
Το Παραβολιασμα[στα σπαρμενα στα φυλαγμενα]
τοτε εσπερναν μια πανω και μια κατω στα χωραφια του χωριου,τα σπαρ-
μενα επρεπε να τα φυλανε,προσεχαν τα ζωα να μην μπουν στα σπαρ-
μενα οταν εβοσκαν γυρω-γυρω,οταν τα παραβολιαζαν,κι ο [ν]τζοπανος,
που τα προσεχε λεγονταν παραβολιαστης.Ο πιο επιτηδειος παραβολια-
στης,ο καλυτερος ηταν ο μπαρμπα Σταθης[Ευσταθιος] Πλιακος[Κουβελης]
.
Η Λουτσα[στη Λαμπρη για το ποτισμα]
για να ποτιζουν τα πραματα,τα ζωα,η κοινοτητα εφτιαξε εκτισε,το 34
επι προεδριας του Γιαννακη Κολοβου[Θεοφιλη],πριν τον πολεμο,μια Λου-
τσα στη περιοχη της Λαμπρης,που μαζευε νερο και το κρατουσε.
Η λουτσα εκεινη ητανε διπλα,συριζα,στον αμαξωτο δημοσιο δρομο προς
τον Αστακο,και τα διερχομενα αυτοκινητα,που περνουσαν απ'τη μια κι
απο την αλλη μερια του δρομου,πανω -κατω,ηταν εμποδιο για τα ζωα,
που ποτιζονταν εκει,και τ'αλλα,που περιμεναν τη σειρα τους και τα
προγκουσαν.Τοτε οι [ν]τζοπανηδες διαμαρτυρηθηκαν στον Αγρονομο,μα-
ζευτηκαν ν'αποφασισουν τι θα γινει με το ζητημα.Κι ο μπαρμπα Τολιας
[Αποστολης] Καραγιαννηςειπε:''κι ως εκ τουτου κυρ'Αγρονομε θελω
ρουγα για το Δαφνια''
Αν περνουσες με ρουγα[δρομο] τα σπαρμενα εκει στο Δαφνια[περιοχη
Νοτια] ητανε νερα και στα καραουλια πολλα σπερδουκλια να φανε τα
γιδια να χορτασουν
[υπηρχε και ρουγα απο τα παλιομαντρια πανω μεχρι κατω στις στροφες
του δημοσιου δρομου στα Κατηφορα στο Βλυζ' να περνουν τα γιδια οι
[ν]τζοπαναρεοι]
.
Τα γρεκια και παιδια [ν]τζοπανοι
ο Νικος Παπατρεχας[Παλιοπανος] 7 χρονων το 1945 με τον αδερφο του
τον Μπαμπη[Χαραλαμπο] ειχαν 4-5 γιδες και μαζι με τη μανα τους,ηταν
ορφανα το 1953 πεθανε ο πατερας τους,τα πολλαπλασιασαν τα μεγαλωσαν
κι εφτασαν μεχρι το 1962,που εφυγε μεταναστης στη Γερμανια ,να εχουν
κοπαδι με 180 γιδια.
Ο πατερας τους ο Πανος[Παναγιωτης]Παλιοπανος [Παπατρεχας]πολυ παλιο-
τερα ειχε μεσιακα γιδια με τον Πανα[γ]η Παπατρεχα[Στουρναρα] στα Βρυ-
στιανα
Γρεκι[διαμονη,το μερος,που ειχε τα μαντρια του ο [ν]τζοπανος]ο Νικος
Παπατρεχας ειχε στη Λαγκαδα,που ειναι η γεωτρηση],παραπερα ειχε γρεκι
ο Πανα[γ]ιωτ[η]ς Πλιατσικας,πιο πανω γρεκι ειχε ο Μητσαρελιας[Δημητρης]
Παπατρεχας και παραπανω ειχε γρεκι ο Τασος[Αναστασιος]Μπιτσωρης[Σπλιας]
Αργοτερα εφυγε απο κεινο το γρεκι κι εκανε γρεκι στα Βρυστιανα περα
στη Μακροποδια
Τοτε εκεινα τα χρονια στη Λαμπρη κατω απο το Ξο[υ]βουνι ηταν η περιο-
χη διπλα στο δρομο  και περα γεματο παλιουρ[γ]ια και νερα στεκουμενα
.
ΑΠΟ ΤΟ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΙΚΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΚΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
.
Αμαλα[γ]ια,λεγοτανε το μεγαλο και καθαρο χορταρι,που ειχε στο λιβαδι,
που θα πηγαιναν για πρωτη μερα να βοσκησουν τα προβατα
.
Αναμαλα[γ]ια,λεγανε το κουφαρι του ζωου,που ειχε ψοφησειαπο καιρο
κι εχουν απομεινει τα μαλλια και τα κοκκαλα απ'το σωμα του
.
Φρυγκανιθρα,ετσι λεγανε ενα σκουλικι,που ειναι σ'ενα κουκουλι απο
ξερα χορτα[φρυγανο],αν το'τρωγε το ζωο πεθαινει ακαριαια
.
Λακ[ι]νια,λεγανε το κοπαδι με τα αλογα και τα μουλαρια του χωριου,
που φυλαγε ελευθερο στα λιβαδια
.
Βαλμας,ο φυλακας[ο [ν]τζοπανος] της λακ[ι]νιας των αλογων και των
μουλαριων
.
Β[ου]κολιο,λεγανε τα βοδια του χωριου,που ηταν για το οργωμα των
χωραφιων
.
Β[ου]κολος,ο γυλακας[ο [ν]τζοπανος] των βοδιων ,του βουκολιου
.
Καρας,ετσι λεγανε το μαυρο αλογο,καρατικο
Ντορης,ετσι λεγανε το κοκκινο αλογο,το ντοριτικο
[ο πατερας μου Νικος Κουβελης του Χριστοδουλου γεωργος ειχε δυο
αλογα,ζευγαρι,που τα φωναζε ο Καρας και  ο Ντορης]
.
Ψαρης,ετσι λεγανε το ασπρο αλογο
Σιδηροψαρο,λεγανε το ασπρο αλογο,που μαυριζει λιγο το χρωμα του,
σαν γανωμενο
.
Μοτσα,λεγανε το μουλαρι
.
Μ[ι]σακαρης-Μ[ι]σακα,λεγανε οταν ενας [ν]τζοπανος δεν μπορου-
σε να ττο φυλαξει μονος του το κοπαδι και το εδωνε σε αλλον
μ[ι]σακα και μετα απο τρια χρονια της συμφωνιας επερνε ο
[ν]τζοπανος[ιδιοκτητης,κατοχος]2 και 1 ο Μ[ι]σακαταρης,2:1
.
Πιστ[ι]κος,ετσι λεγανε τον μιστωτο [ν]τζοπανο
.
Αζαπιτης,ετσι λεγανε τον [ν]τζοπανο,που κανει αγροζημιες,δεν προ-
σεχει τα ζωα και μπαινουν στα σπαρμενα χωραφια,και δεν
φυλαει[δεν σεβεται]τα ξενα λιβαδια και τα βοσκαει παρανομα
.
Κινδυνοι και Απειλες για τον [Ν]τζοπανο και το κοπαδι του
.
Ο [ν]τζοπανος κινδυνευε και απειλουνταν κι αυτος και το κοπαδι
του εκτος απο τα στοιχεια της φυσης και τ'αγριμια λυκους τσα-
καλια και απο ανθρωπους φυγοδικους,απο ζωοκλεφτες και απο λη-
στες.Ερχονταν  στο κοπαδι και με την απειλη οπλου η' μαχαι-
ριου του αρπαζαν το καλυτερο αρνι βετουλι και κατσικι,αν εφερνε
αντισταση και δεν υπακουσε κινδυνευε κι αυτος κι ολη η οικογε-
νεια του.
Τους φορτωνονταν και τ'αποσπασματα των χωροφυλακων,που κυνηγου-
σαν να πιασουν τους φυγοδικους και τους ληστες.Τους πιεζαν να
μαρτυρησουν,τους απειλουσαν,πολλες φορες τους ξυλοφορτωναν να
πουν να μολογησουν τι ειδαν και τι ακουσαν,αν ειδαν τους ληστες,
αν εκατσαν στο μαντρι να φανε,κατα που πηγαν
Και τους επερναν το καλυτερο αρνι και κατσικι,το ιδιο κι αυτοι
ητανε
Και τα χρονια του εμφυλιου πολεμου,παλι πολυ υποφεραν οι [ν]τζο-
πανοι,κι απ'τα δυο αντιπαλα μερη,κι απ'τους ανταρτες και απ'τους
διωκτες τους
Ενα περιστατικο λεγανε συνεβηκε:
ο μπαρμπα-Λευτερακης ο Κανατσουλας[Παπατρεχας]πηγαινε την εποχη
του εμφυλιου φορτωμενος πολλα καρβελια ψωμι σ'εναν συγγενη του
καταδιωκομενο αριστερο,επεσε πανω στο αποσπασμα,εκεινοι τον
περικλυκλωσαν και τον ρωτησαν ,που παει,τους ειπε πως πηγαινε
στα γιδια του,τον ρωτησαν γιατι ειχε φορτωμενα τοσα πολλα ψωμια,
τους ειπε:''ειμαι φαγανος καπιτανιε,ειμαι φαγανος'',τον κοιτα-
ξαν καλα-καλα,δεν τους γεμιζε το ματι,μια σταλια ανθρωπος,κι
ειναι φαγανος,να φαει τοσα ψωμια,δεν τον πιστεψαν κι αρχισαν
να τον δερνουν αλυπητα,να τον σκοτωσουν αν δεν μαρτυρουσε,κι
εκεινος επιστρατευσε την εξυπναδα κι ολη τη πονηρια του και τους
ειπε για να γλυτωσει:''σαν να βαρειτε το κορμι σας[δηθεν οτι
ητανε μ'αυτους,της ιδιας ιδεολογιας].Μη μη βαρεις καπιτανιε,
κι θα παρνε θα χακια τς οι αλλοι'',σταματησαν να τον δερνουν
και τον αφησαν,γλυτωσε
.
ληστες φυγοδικοι στη περιοχη ηταν ο Γατσελος[Δημητρης Τσαμης]
απο την Μαχαιρα ,o Ζαφρουλης κι αργοτερα ο Βλαχομητρος,ο Κο-
ρωσης,και ο Πιτσινελης
.
Οι Ζωοκλεφτες
Μεγαλη απειλη και κινδυνος ηταν και οι ζωοκλεφτες.Αφανιζαν το
βιος το κοπαδι των [ν]τζοπανηδων και κινδυνευε η ζωη τους.
Δυο περιστατικα λεγανε συνεβηκαν:
Ο μπαρμπα Σπυρος Σπλιας[Μπιτσωρης]ειχε τη στανη του  στα Μανα-
στρακια.Ενα βραδυ καθονταν στη καλυβα του κι ηρθαν ζωοκλεφτες
και πυροβολουσαν να τον φοβησουν και να αρπαξουν ζωα.Του μπαρ-
μπα Σπυρου ομως το'γε η καρδια του,ηταν παλληκαρι,αρπαξε τον
γκρα του και μεσα απ'τη καλυβα του κρυμενος ανταπεδωσε τους
πυροβολισμους,...φοβηθηκαν τοτε οι κλεφτες και το'βαλαν στα
ποδια και γλυτωσε κι αυτος και το κοπαδι του
Ενας αλλος [ν]τζοπανος συχωριανος ο Σπυρος Φιλιππας Κουβελης
δεν γλυτωσε απ'τους ζωοκλεφτες,ηταν με το κοπαδι του στη
[Μ]Παραστα,τον ζυγωσαν χωρις να τους καταλαβει και τον αιφνι-
διασαν,τον επιασαν,τον ξυλοκοπησαν,κι αφου του δεσανε[του βα-
λανε]το σακουλι στο κεφαλι του αρπαξαν το κοπαδι το βιος του
κι εξαφανισθηκαν.
Ο μπαρμπα Σπυρος Φιλιππας στεναχωρεθηκε πολυ γι'αυτο ,που
του κανανε,να χασει το κοπαδι του κι εχασε τα λογικα του,
''ψηλωσε ο νους του''
Ας τον θυμομαστε τον ταπεινο φτωχο [ν]τζοπανο
.
Τα Ορνια [και το ψωμι]
[Μαρτυρια ενος[ν]τζοπανου γιδαρη]
''οταν ειχε κακοκαιρια,πολλες μερες βροχες,εκανε και παγωνιες
ηταν δυσκολια μεγαλη υποφεραν τα ζωα και ψοφουσαν,''ψοφσανε
οι ζγουρες τ'Κολοβου''ακουσα να λενε,ειχε 120 ζγουρες,και
πεσανε ορνια πολλα να τις φανε,τα ορνια ειχανε φωλιες στον
Μπουμπστο κι απο κει ερχονταν κοπαδια,μαυριζε ο ουρανος,οτι
ψοφιο ητανε το τρωγανε,καθαριζανε τον τοπο,
πανω στ'αλωνι τ'Κολοβου στη Μπαραστα σε μια τρυπα ειχε πεσει
μεσα το μπλαρ'τ'νικου κονιωση ,το μυρισαν τα ορνια κι επεσαν
να το φανε,πηγανε ανθρωποι να βρουνε το μπλαρ',κι οταν κοντο--
ζυγωσαν στην τρυπα πεταχτηκαν τα ορνια ,δυο χωρια ητανε,να σε
στραβωσουνε,γεμισε φτερουγες,το'να τσιμπαγε τ'αλλο,
καποτε,εφυγε ο αδερφος μου να κανει χωραφι και πηγα εγω στα
γιδια,εδω στο ξοβουνι ειδα ορνια,ειχανε πεσει σε δυο μουρκου-
λες γιδες και τις ετρωγαν,πιο πριν τις ειχαν κοψει λυκοι,τις
ειχαν καρκωσει[πνιξει]
οταν εφευγα να παω στα γιδια μου βαζε η μανα μου ψωμι στο σακου-
λι να'χω τη μερα να περασω με τυρι με πρετζα το βαζε,εκει στο
λημερ[ι] τ'Χαρακια καθομτανε,πεινουσα πολυ,και το'τρωγα ολο,
κι ολη την αλλη μερα δεν ειχα να φαω,κι επειδη ντρεπομτανε
εβαζα στο σακουλι μια κ[ου]τσουνα να 'ναι φουσκωμενο,να βλεπνε
οι αλλοι [ν]τζοπανοι πως εχω ψωμι να φαω και δεν ειμαι νηστικος''
.
οταν χαραζε η μερα τα χαραματα ερχονταν τα ορνια κι επεφταν
πανω στα ζωα ,που εκοψαν οι λυκοι τη νυχτα,και τα ετρωγαν.
Οι λυκοι χυμουσαν στα ζωα κι εμπηγαν τα δοντια τους στο
λαιμο τους και τους ροφουσαν το αιμα μεχρι να χορτασουν
τη πεινα τους,οσα μπορουσαν επνιγαν και δεν ειχαν σταμα-
τημο τελειωμο.
.
λημερι,ετσι λεγανε το ψηλο μερο,που καθονταν[ολη τη μερα,
ολη μερα,λημερι,[ο]λημεριαζω]να βλεπουνε  να παρατηρουν
περα[αγναντι,αγναντια,ν'αγναντευουν]
[ισως το ονομα λημερι να βγαινει επειδη απο τη θεση εκει-
νη εβλεπαν ‘'ολο το μερος'',ολο το τοπο γυρω]
.
Το Ξοβουνι[Χρυσοβουνι]
.
Το Ξοβουνι[Χρυσοβουνι]υψωνεται στα νοτιοδυτικα του χωριου.
Την ονομασια του λενε πως την πηρε
-επειδη τα δοντια των προβατων ,που βοσκουσαν εκει για πολυ
καιρο γυαλιζαν και κιτρινιαζαν ,χρυσωναν,απο καποιο χορταρι,
που ετρωγαν
-ισως το ονομα το πηρε,οταν οι χωριανοι επι τουρκοκρατιας
για να σωσουν τα χρυσα τους[τα χρυσαφικα]τα εκρυψαν[τα εθα-
ψαν] εκει στο βουνο σ'ενα μερος,που απο'κει να φαινεται το
καμπαναριο της παλιας εκκλησιας του αη Γιωργη στο χωριο,αυ-
το εβαλαν σημαδι για να τα ξαναβρουν
-λενε ακομη για την ονομασια του βουνου,πως στη θεση Κου-
τσοσπυρο λημεριαζαν οι κλεφτες Κουτσοσπυρεοι,οταν εμαθαν
οι Τουρκοι το λημερι τους εφυγαν απ'το βουνο κι εκρυψαν
τα χρυσα τους μεσα σ'ενα μεγαλο κουδουνι,και το εθαψαν
να τα ξαναβρουν καποτε
[ισως τ'ονομα του Ξοβουνι,Χρυσοβουνι,το πηρε γιατι ειναι
ημερο βουνο -καλο βουνο-χρυσο βουνο.Συνειθιζεται να λενε
αυτος ειναι καλος χρυσος, και το χρυ[η,ι]προφερεται ξ,ξυ,ξο,
οπως Χριστος-Ξστος,Χριστοδουλος-Ξστοδουλος,Χριστοφορος-
Ξστοφορος,Χρυσουλα-Ξουλα,Χριστινα-Ξστινα,Χρυσανθη-Ξανθη,
Χρυσηιδα-Ξηδα,Χρυσαυγη-Ξαυγη,Χρυσος-Ξος,Χρυσοβιτσα-Ξοβιτσα,
Χρυσοβουνι-Ξοβουνι.Ετσι το βουνο απο την καλωσυνη του
τον ημερο τοπο του την αφθονια της βοσκης του ονομασθηκε
Χρυσο βουνο-Χρυσοβουνι-Ξοβουνι]
Το Ξοβουνι εχει πολυ πυκνη δασια βλαστηση κυριως πουρνα-
ρια,φυλικια,αγριλιες,κουμαριες και κοκορεφτιες.Ημερος
βοσκοτοπος.Ολοι οι [ν]τζοπανοι περασαν διαβηκαν απο κει
και ξενυχτισαν,κι ο καθενας εχει τη δικη του ιστορια,τα
δικα του παθηματα.
Στη κορυφη του ειναι μια λακουλα με μια βελανιδια,εκει μα-
ζευονταν τα βραδυα την ανοιξη και τα καλοκαιρια οι [ν]τζο-
παναρεοι και διπλα τους γρεκιαζανε τα γιδοπροβατα.
Το Ξοβουνι στις διαφορες θεσεις του[στα μερη του]εχει τοπο-
νυμια.Τα ονοματα των τοπων ειναι:
Η Γουρουπουλα-στου Μ[ι]χαλη-στο Κουτσπυρο[το λημερι των
κλεφτων Κουτσπυρεων]-στου Στερνουλα[το λημερι των κλε-
φτων Στερνουλεων]-στου Καλιακουδα[το λημερι των κλεφτων
Καλιακουδεων]-στη λουτσα του Νικεα[εκει ο Νικεας Κουβελης
εφτιαξε μια λουμπα να πινουν νερο τα προβατα]-στα Πυργα-
κια-στα Στρωματα-στην Πιρναρα-στο Λημερι-στο Λημερι του
Χαρακια[του Θεοχαρη Μπαρμπαρουση,αυτος ηταν με τον λη-
στη Γατσελο απο την Μαχαιρα]-στις Ρσιδες-στο Ασφακερο-
-στο Ριζωμα[απεναντι απο τη Βλασουνα]
.
Απο τις Ιστοριες των [Ν]Τζοπαναρεων και τα Παθηματα τους
.
Ο μπαρμπα Δ[η]μητρης Μπαρμπαρουσης προβαταρης [ν]τζοπανος
φυλαγε τα στερφα προβατα και ξεχειμωνιαζε πανω στο λοφο
στα Λακωματα,στη Στενια,στου Σιμου,στο Λημερι,στη Κοψη,
στη Παραστα,στη Φτερη ,στα Γουρνοκαλυβα εκει τα γυρνουσε
κι οταν βραδυαζε γρεκιαζε τα προβατα στη θεση Καραμι ξω-
μαντρα κι αυτος ειχε για καλυβα μια κουφαλα δεντρου,εκει
ξεχειμωνιαζε και καποιες φορες εκει μαζι του ξεχειμωνια-
ζε κι ο μπαρμπα Μητρακης ο Γακας[Κουβελης]οταν βρισκονταν
κι εκεινος σ'εκεινα τα μερη,μπαιναν και δυο  μεσα στη κου-
φαλα του δεντρου να περασουν τη νυχτα και να προφυλαχθουν
απο τη βροχη κι απο το κρυο και τη παγωνια
.
Το καιρο την εποχη της ανοιξης οι [ν]τζοπαναρεοι κατεβαι-
ναν απο τα υψωματα απο τα πλαγια να βοσκησουν τα ζωα κατω
στα λιβαδια και το'χαν συνηθειο να κρεμανε τις καπες τους
καπου στο δρομο κι οταν γυρισουν πισω να τις ξαναβρουν να
τις εχουν για το βραδυ.
Ετσι εκανε κι ο μπαρμπα Σταθης ο Πλιακος[Κουβελης]προβατα-
ρης,κατεβηκε απο την Αετοφωλια ψηλα και πιο χαμηλα  στη
Λαγκαδα κρεμασε καπου τη καπα του,λιγο πιο περα κρεμασε
την καπα του κι ο  μπαρμπα Γιαννης ο Τσιντζος γιδαρης και,
λενε,πως πηγε ο Χρυσανθος ο Τοντος,για να τους πειραξει,
να αστειεψει,κι αλλαξε τις καπες,την καπα του μπαρμπα Στα-
θη την εβαλε στο μερος,που ηταν του μπαρμπα Γιαννη,και τη
καπα του μπαρμπα Γιαννη στο μερος,που ηταν του μπαρμπα
Σταθη.Πρωτος γυρισε πανω ο Γιαννης Τσιντζος,γιατι τα γιδια
ανεβαινανε πιο νωρις,βραδιαζε,δεν προσεξε πηρε την καπα του,
που ομως δεν ηταν η δικη του αλλα του μπαρμπα Σταθη,δεν κα-
λαβε πως ηταν ξενη η καπα  κι εφυγε.Αργοτερα που γυρισε κι
ο μπαρμπα Σταθης πηρε κι αυτος τη καπα του,που δεν ηταν
η δικη του,ομως την καταλαβε αμεσως πως ηταν ξενη γιατι
μυριζε γιδιλας,καθε [ν]τζοπανος ειχε τις μυρωδιες του κι
αυτες ξεχωριζε γνωριζε για δικες του,προτιμησε να μην πα-
ρει τη ξενη καπα,την αφησε εκει και ξενυχτησε στο κρυο,
βεβαια τον φταιχτη τον ειχε καταλαβει ποιος ητανε.
.
ΟΙ ΝΕΡΑΙΔΕΣ ΚΙ Ο [Ν]ΤΖΟΠΑΝΟΣ,ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΕ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ
.
Πριν πολλα χρονια στη [Μ]Παραστα ειχαν τα γιδια τους οι
Κουβελαιοι,τεσσερα αδερφια,ο Γιωργος[Γακας],ο Αντωνης
[Δηλαδης],ο Δημητρης[Μπλιαουνης],και ο Χρηστος.
Ενα βραδυ ακουστηκε να βελαζει μια γιδα σε καποια απο-
σταση απ'το μαντρι.Ο Χρηστος ετρεξε να δει τι συμβαι-
νει,γιατι η γιδα ξεμεινε ξεχωρισθηκε απ'το κοπαδι.Οσο
πλησιαζε κοντευε τη γιδα τοσο αυτη απομακρυνονταν αλαρ-
γευε κι εφτασε,παρασυρθηκε μεχρι τη θεση Αλαταρουλες.'
Εκει βρεθηκε περικυκλωμενος απο Νεραιδες.Οι Νεραιδες τον
αρπαξαν τον απηγαγαν και τον πηγανε στα Βρυστιανα.Κατα-
φερε να τους ξεφυγει και βρηκε καταφυγιο στη καλυβα
του Βασιλη Κουβελη[Τσιλια].
Οταν αργοτερα πηγε στ'αδερφια του,τα βρηκε ανησυχα,τον
ρωτησαν γιατι χαθηκε κι αυτος τους ειπε τι επαθε τι του
συνεβηκε με τις Νεραιδες,πως τον ξεγελασαν,τον ξεπλανεψαν,
πως τον αρπαξαν,που τον πηγαν και πως τους ξεφυγε,πως
αποδρασε.Εκεινα ακουσαν την ιστορια και για καποιο χρο-
νικο διαστημα δεν τον αφηναν να πηγαινει κοντα στα γι-
δια.
Οταν μετα απο καιρο ξαναπηγε στο κοπαδι,ο Χρηστος ενα
βραδυ παλι χαθηκε και δεν ξαναγυρισε,τον εψαξαν παντου
σ'ολα τα μερη και τις τοποθεσιες και δεν τον βρηκαν
πουθενα,χαθηκε για παντα,εξαφανισθηκε,ανοιξε η γης και
τον εκλεισε μεσα και τι εγινε δεν εμαθαν ποτε
.
ΦΗΜΙΣΜΕΝΑ ΚΥΠΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΥΔΟΥΝΙΑ ΣΤΑ ΓΙΔΟΠΡΟΒΑΤΑ
.
Λεγανε πως τον καλυτερο κυπρο στα γιδια τον ειχε ο Γερο-
κωστας Τσιντζος,κι εχει μεινει στη μνημη,φημισμενος,να
λενε''σαν τον κυπρο του Γεροκωστα'',ηταν ολο ασημι,ατοφιος.
Στ'ονομα του Γεροκωστα ειναι[εχει μεινει στ'ονομα του,ακομα
λεγεται]μια θεση-στις λακουλες του Γεροκωστα- ,κοντα στα
Λακωματα.
.
Λεγανε πως κυπρια καλα ειχε κι ο Νικος Παπατρεχας[Κανιας],
πεθανε νεος και τα κυπρια τα δωσανε προικα στη αδερφη του,
που παντρευτηκε στα Βλυζανα[Βζανα]
.
Ακομη λεγανε πως καλα κυπρια και κουδουνια ειχαν στα προ-
βατα τους οι Κολοβαιοι,τεσσερα αδερφια,ο Νικος,ο Γιωργος,
ο Γιαννης κι ο Χρηστος,ειχαν πραταρικα τραγια[τραγια γιδια,
που πηγαινε με κοπαδι προβατα]και σ'αυτα τα'χαν κρεμασμενα.
.
Καλα κυπροκουδουνια ειχε,λεγανε,ο Σπυρο Μπουρχας,
Επισης λεγανε,πως καλα κουδουνια ειχανε κι οι Βετλαντζεοι[Κου
βελαιοι]τ'αδερφια ο Νικος κι ο Αναστασης[Τασος] Βετλαντζας
[Κουβελης]
.
ΤΑ ΒΡΥΣΤΙΑΝΑ[Βοσκοτοπος του Θεου]
.
[Τα Βρυστιανα ειναι ενα εκτεταμενο Οροπεδιο πολλα στρεματα,
στα δυτικα της Μαχαιρας,κατω απο το βουνο Βιτσι,τη κωνικη
κορφη του[σαν v βι λατινικο αναποδο],στη ριζα του.
Εκει τα παλια χρονια ηταν το χωριο Βρυστιανα,απο τη βυζαν-
τινη εποχη.
Ευλογημενος τοπος.Παραδεισος για τους βοσκους.Θαυμασιος
τοπος.Φημισμενος]
Εχουν να λενε πολλα για τον τοπο τα Βρυστιανα:
''Τα Βρυστιανα ηταν τοπος ελξης για τα κοπαδια,τα τραβουσε
ο τοπος.Ποιος [ν]τζοπανος δεν περασε απο τα Βρυστιανα.Ολοι.
Οποιον παλιο [ν]τζοπανο να ρωτησεις θα σου πει για τα
Βρυστιανα,θα τα θυμηθει με νοσταλγια και θαυμασμο,με σε-
βασμο,σαν ιερος τοπο να ειναι,τοπος λατρειας,ατελειωτης
και ζωντανης μνημης.Οποιος περασει διαβει νυχτωσει ξημε-
ρωσει σ'αυτον τον τοπο θα τον αγαπησει θα τον βαλει στη
καρδια του θα τον νιωσει.Θα θελει να ξαναγυρισει εκει
στον τοπο της επαγγελιας,που εξησε κι επαθε με τα κοπαδια
του,εκει επιθυμει ονειρευεται να επιστρεψει.
Μετα το αλωνισμα των σιταριων των σιτηρων γεμισε ο τοπος
κοπαδια,ολα τα γιδοκοπαδα του χωριου και πολλοι πραταραιοι
με τα προβατα τους.Βοσκουσαν τα κοπαδια στα Βρυστιανα και
τα ποτιζαν τα ξεδιψουσαν στα πηγαδια του,στο πηγαδι,που'
ναι κοντα στον αη Δ[η[μητρη,στο Περα Πηγαδι,και στον Πον-
τικα.Μαυριζε μαυρολογουσε η λακα απ'τα πολλα κοπαδια.Και
τα βοσκουσαν στον αη Δ[η]μητρη[εκει που'ναι ακομα μεχρι
σημερα το εκκλησακι τ'αη Δ[η]μητρη],α βοσκουσαν στα Παλιο-
κοπρια,στο Διασελο[στη λακουλα το ισωμα πισω απ'τον αη
Δ[η]μητρη,στη αρχη,που μπαινεις στα Βρυστιανα απ'τον
δρομο,που'ρχεται απ'το χωριο,ανατολικα],βοσκουσαν στον
αη Νικολα[εκει γυρω,που'ναι το εκκλησακι τ'αη Νικολα],
στ'Αλωνια.Εκει στη λουτσα ,που ποτιζανε τα γιδοπροβατα,
λεγανε πως ηταν τοσο βαθεια,που αν καποιος εμπενε μεσα
δεν θα'βλεπε απο κει την κορφη της Βιτσης ,χανονταν,δεν
φαινονταν.Βοσκουσαν τα κοπαδια στα Κλουμπια,στην Παλια-
γριλια,στην Παλιαγραπιδια,στο Παλιοχωρι[στη περιοχη,που'
το εκκλησακι της Αγιας Παρασκευης και βρισκεις,ειναι τα
ερειπια του παλιου χωριου,του βυζαντινου οικισμου Βρυστια-
να]
Στο δρομο,που πηγαινει για τη Ντοβρα ειναι μια λακουλα,
που λεγαται στη λακουλα του Γιαννου.Εκει λενε βρεθηκε
νεκρος ενας [ν]τζοπανος ονοματι Γιαννος το επωνυμο,απο
τους πρωτους κατοικους της Μαχαιρας[στ'ονομα του ειναι
κι ενα πηγαδι στο χωριο,τ'Γιαννου το πηγαδι,τ'Γιανν'το
Πγαδ].
Τιμη στη Μνημη των Ανθρωπων, που ηρθαν και περα-
σαν.
Στο βουναλακι ,που ειναι στο νοτιο ακρο του οροπεδιου,
ειναι τα Τσουγκανακια,και στις προποδες του βρισκονται
ερειπια βυζαντινου ναου μεσα στη δασικη εκταση[που,δεν
ειναι κατοχη ιδιοκτησια καποιου].Λενε πως ο ερειπωμενος
ναος ηταν η Αγια Δευτερα,αλλοι λενε πως ηταν οι Αγιοι
Αναργυροι.Απο την πισω πλευρα του λοφου μεσα στις κουμα-
ριες διακρινονται φαινονται πεζουλες[λιθοσειρες],εκει ει-
χαν οι Βρυστιανιωτες τ'αμπελια τους.
Και περα ειναι η Αρπακουλα,τα Λιαπογρεκα,και τα Δρεμονια.
Στο δυτικο μερος του οροπεδιο,στην επαφη του με τη Βιτσι
ειναι ενα ρεμα,το ρεμα του Ρελη,κυλουσε το χειμωνα νερο,
χειμμαρος ειναι.Παλια πιστευαν πως μεσα στο ρεμα εβγαιναν
νεραιδες κι ητανε και δαιμονοι και τη νυχτα φοβοντουσαν
να περασουν το ρεμα,το αποφευγαν,μην συναντησουν τα ξωτικα
και παθουν κακο.
Γυρω γυρω απο το ρεμα εχει πυκνη βλαστηση,κυριως αργιες ει-
ναι κι εκει μεζευονταν αγελες απο λυκους.
Απο περα απ'το ρεμα ειναι το Παλιοπηγαδο.Εκει βρισκεται πη-
γαδι χωμενο,απο την εποχη του χωριου Βρυστιανα.
Εκει περα ειναι κι η Μακροποδια,οι Πεζουλες στα ριζα της Βι-
τσης ,οι Φαλαγκουλες,ο Αη Ξστοφορος[Αη Χριστοφορος],εκει
βρισκονται τα ετειπια  του Αη Χριστοφορου.
Ολο το οροπεδιο ηταν γεματο με δεντρα,βελανιδιες ειχε λιγες,
οχι οπως αλλου στο χωριο.Τα δεντρα ηταν τοσα πολλα και τοσο
κοντα το'να με τ'αλλο,που μπορουσες ανεβαινοντας σ'ενα απ'
αυτα να περασεις απ'τα κλαρια του στα κλαρια του διπλανου
δεντρου,κι απο κει σ'ολα τ'αλλα δεντρα,απ'το ενα δεντρο
στ'αλλο.
Δυστυχως πανε τα δεντρα,τα πολλα τα'φαγε η πριονα κι η εξε-
λιξη.
Εκεινη την παλια εποχη ηταν ο περισσοτερος κοσμος οι πιο
πολλοι ανθρωποι στα Βρυστιανα παρα στο χωριο.Οι Μαχαιριωτες
ειναι δεμενοι με τα Βρυστιανα.Ακομα και στις μερες μας οι
νεωτεροι,που δεν εζησαν δεν περπατησαν και δεν βοσκησαν
δεν φυλαξαν εκει κοπαδια μιλανε με θαυμασμο για ετουτο τον
Τοπο,σαν Αγιο Τοπο τον εχουν,που εχει μαγευτικη φυσικη ομορ-
φια,παραδεισος ειναι,κι ειναι ο τοπος γεματος,ζωντανος,με
τα πνευματα των ανθρωπων,τις ψυχες των προγονων ,που εζησαν
κι επαθαν εκει,και τον τιμησαν με την ταπεινη εργασια τους
και τον ποτισαν με τον ιδρωτα και τον καματο τους.
Σε πολλες θεσεις στα Βρυστιανα βρισκονται μνηματα,αγια μνη-
ματα ταπεινων ανθρωπων,που θαφτηκαν εκει στα φιλοξενα χωμα-
τα,που εζησαν και παλεψαν σ'ολη τους τη ζωη.
Ηταν τοσα πολλα τα γιδοπροβατα,αμετρητα τα κοπαδια,που εβο-
σκαν στα Βρυστιανα,που οταν τελειωνε περνουσε το Καλοκαιρι
καλυπτονταν ολο το οροπεδιο περα ως περα  απ'την κοπρια των
πολλων γιδοπροβατων,γεμιζε,τοση πολλη και παχια ητανε.''
.

ΓΙΔΟΠΑΝΤΡΕΜΑΤΑ
[ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΟ ΕΠΑΝΤΡΕΥΑΝΕ]
.
Μεσα στο κουρειο
επρωταρχισε τ'αστειο
φεραν γιδα να κουρεψουν
με το γιωργο να παντρεψουν

να του δωσουν για προικια της
τα στριφτα τα κερατα της
να την παρει τη γιδουλα
για δικη του γυναικουλα

να περναει τον καιρο ωραια
μεσα στη γιδοπαρεα
να'χει τ'ασπρα τα τυρια
τα κουδουνια στα τραγια

την στολισαν τη γιδουλα
του την φερανε νυφουλα
να του κανει και παιδια
να γελαει η γειτονια

να την παει για βοσκη
να του κανει λαγι'αρνι
κι ενας του το σφυριξε στ'αυτι
του καλαρεσε πολυ

το φεγγαρι να'ν'κουμπαρος
κι ο ηλιος ο ντζοπανος
να γιορτασουν να χορεψουν
ρουχα να λαμπροφορεσουν

να τ'ακουσουνε τα πλαγια
τα βουνα και τα λαγκαδια
κι η περδικα στα πετρωτα,
που περπατει καμαρωτα

να τ'ακουσ' η λυγερη
να πονεσει η ψυχη
και να κλαψει να λυπει,
που τα'ναι ακαρδη σκληρη

τον γιωργο τον παντρεψανε
και τον νοικοκυρεψανε
του δωσαν κορη νια
αλλη δεν εχει στον ντουνια

τ'αστρι και το φεγγαρι
αλλος δεν εχει παρει
ναν τ'αντρογυνο καλα
με τα γελια τη χαρα
.
.
.

ΤΑ ΓΙΔΟΜΑΝΤΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥΣ
.
Τα Γιδομαντρια τα εφτιαχναν σε τοπο αντηλιακο στραγγερο
απογονο ζεστο και πλαγερο.Με μια μαντρα με ξερολιθια απο
πισω ,που στηριζονταν πανω μια πλατη απο ξερα κλαρια και
φτερες [και μετεπειτα τσιγκια] και μπροστα το μαντρι με
φραχτη πλεγμενη με κλαρες η'φτερες.
Μερικες θεσεις ηταν καταλληλες για μαντρια κι εκει γινον-
τανε απο γενια σε γενια.
Μερικες θεσεις ειναι τα Βαλοβρεκα,ειχαν τα γιδια οι Τζα-
κωσταιοι,οι Πλιατσκαιοι,μετα ο Σπυρος Μπουρχας με τον α=
δερφο του τον Γληγορακη και εκει ειχε ο Λακια Μπαρλας με
τα παιδια του τον Κωτσο και τον Γιαννο.
Στα Παλιομαντρια ειχε ο Πανο Μπουρχας και μετεπειτα ο Πα-
νος Παπατρεχας[Κανιας].
Στα Μαναστρακια ειχαν οι Κουβελαιοι[Πλιακος],μετα ειχε ο
Σπυρος Μπιτσωρης[Σπλιας].Για καποιο διαστημα ο μπαρμπα-
Σπυρος τα'χε μ[ι]σακα με τον Μητρακακια Παπατρεχα[Τζαπανο]
και στο τελος εκει ειχε μαντρι ο Νικος Αγγελης[Χαντζαρας].
Στα Παλιαμπελα στο χωραφι των Κολοβαιων ειχε μαντρι ο
Θανασας ο Μπουρχας ,μετα ο Χρηστος και ο Νικαιας Κουβελης
[Τσιλιας] και στο τελος ο Θωμας Φερεντινος[Θεοδωρου].
Στην Λαγκαδα,που ειναι η γεωτριση,ειχε μαντρια ο μπαρμπα
Νασος Παπατρεχας[Κανατσουλας] και μετα τα παιδια του ο
Λευτερης.
Διπλα απο τη γεωτριση ειχε ο Πανα[γ]ιωτης ο Πλιατσικας.
Στις ελιες τις Τζαπαναιικιες ειχε ο Μητσος Παπατρεχας[Μη-
τσαρελιας].
Στον Αφκο ειχε μαντρια ο Θοδωρακης ο Μπουρχας με τον Κω-
στα Τριαντη και μετα ειχε ο Τολιας Καραγιαννης με τα παι-
δια του τον Στρατο και τον Γενναιο και ο Βαγγελης Χαβας
[Λιαπης] με τα παιδια του τον Νικο και τον Πιπη[Σπυρο].
Στο Βλυζι ειχε μαντρια ο Νικος Μπαρλας και μετεπειτα ο
Μιλτας Βοτσης.
Στο Λημερι ειχε μαντρια ο Γιαννης Τσιντζος,μετα εφτιαξε
στην Παραστα,απο την Παραστα πηγε στην Λαγκαδα κι απο
τη Λαγκαδα στην Λαγκαδουλα,που'ναι κοντα στις Κουπρισες.
Στα Γουρνουκαλυβα ειχε τα μαντρια ο Γιαννης Μακρης και
μετεπειτα ο Πετρος Κονιωσης.
Ο Σταθης Μακρης με τον αδερφο του Βασιλη ειχαν τα μαντρια
στου Αγραφιωτη.
Στου Μπακουνασου ειχε μαντρια ο Πανος Τζακωστας[Μπαλουφας]
και στη Λαγκαδα ο Θοδωρος Καρελακης.
Στα Βρυστιανα ειχαν οι Κανιαιοι[Παπατρεχας] και ο Τσιλιας
[Κουβελης].
Στα Βαλοβρεκα ειχε και ο Πανουργιας.
Οι πραταρεοι δεν ειχαν καθε χρονο στην ιδια μερια γκρεκι,
αλλαζαν γρεκι αναλογα με το που σπερνονταν ο τοπος πανω
η' κατω στο χωριο.

.
ΕΝΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
Να'χα νερο απ'τα Διδυμα
κρασι απ'τη Μουρκουπουλου
κι απο Σταχτια και Παλιουρα
πλευρο απο πρατινα.
.
ΟΙ ΑΛΑΤΑΡΙΕΣ[τα ζωα τα ταιζανε αλατι]
Οι Αλαταριες ηταν ο τοπος,που ταιζανε με αλατι το κοπαδι
πανω σ'επιπεδες πετρες.Περνανε ακατεργαστο χοντρο αλατι,
το στουμπαγαν[το κομματιαζαν] και το βαζανε[το απλωναν]
πανω στις πετρες η ' σε πλακες.Με το αλατι τα γιδια τρω-
γανε καλυτερα το κλαρι και τα προβατα τη σαουρα[τα ξερα
χορτα το καλοκαιρι] και πινανε περισσοτερο νερο.
Ακομη το αλατι τα βοηθουσε  και στη γονιμοποιηση[το μαρκα-
λο].
Απο εκει ,απο τις ταιστρες με αλατι,εχουν μεινει οι θεσεις
Αλαταρουλες,στην Αλαταρια.
.
ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ[Ο μπαρμπα Γιωργος Κουβελης[Κουτσοκβελης]Πτσαρας]
Μια ζωη [ν]τζοπανος ο μπαρπα Γιωργος στα γιδοπροβατα,λεγανε
πως ετρωγε πολυ.
Καποτε περασε με τα προβατα  κοντα στ'αμπελια την εποχη του
τρυγου και πηγε να φαει κανα σταφυλι.Βρηκε τον Γιωργο Μπαρλα,
που τρυγουσε τ'αμπελι του και ζητησε κανα σταφυλι να φαει κι
εκεινος του'πε:''Φαε οσα θελεις''.και τοτε εκατσε κι εφαγε
δυο σακουλια[μετρημα] σταφυλια.
Μια αλλη φορα ο μπαρμπα Γιωργος βρεθηκε στον Αστακο κι εβαλε
στοιχημα να φαει τρια καρβελια ψωμι κι αν τα καταφερει και τα
φαει και τα τρια τοτε να κερδισει ενα ζευγαρι καινουργια
τσαρουχια απ'τον τσαγκαρη.Εφαγε τα τρια τρια καρβελια και
κερδισε τα καινουργια τσαρουχια.Τ'απογευμα,που γυρισε απ'τον
Αστακο πηγε στα προβατα,που τα ειχαν στα Παλιαμπελα και τα
φυλαγε ο μπαρμπας του ο Κουτσοφιλιππας,με τα καινουργια τσα-
ρουχια και τα καμαρωνε πολυ.Πολυ σπανιο φαινομενο,να φυλας
την εποχη εκεινη προβατα με κανουργια τσαρουχια.Οι περισσο-
τεροι [ν]τζοπαναρεοι Γουρνοθηλιες φορουσανε[ποδενονταν] και
μερικοι ηταν και ξυπολητοι.
.

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΑΙΓΟΠΡΟΒΑΤΩΝ-ΒΟΣΚΟΤΟΠΙΑ
.
Τα πιο καταλληλα βοσκοτοπια για γαλα και θρεφτικα για τα
ζωα ειναι τα καλλιεργημενα χωραφια.
-το αποκαλαμο,το χωραφι,που την προηγουμενη χρονια ηταν
σπαρμενο σιταρι,βρωμη,κριθαρι
-οι καπνιστρες,τα χωραφια,που φυτευονταν καπνο
-το καψαλι,ο τοπος,που καηκε το περασμενο καλοκαιρι
-τα χοντρα χωραφια,οι λακες,που βγαζανε χορταρι,οπως
τ'Αμπελια,τα Παλιαμπελα,η Μπουστανια,η Βλασουνα,στη Τσαπουρ-
νια,στου Πεταλη,στου Μουρκουπουλου,
-αλλα και βαρκα χωραφια,οπως το Καλαμακι,τα Λιβαδια,τα
Ρ[ι]γιακια,η Ρουστα,η Κλιματοβρουσκα
-το χειμωνα τα καλυτερα βοσκοτοπια ειναι τα αντηλιακα,
στραγγια και ζεστα χωραφια οπως το Βλυζι,τα Παλιαμπελα,
ο Αφκος,ο Καμπος,στου Πεταλη,τα Αμπελια,στου Κατσκογιαννη
-αλλα ειναι και χωραφια κρυα για το χειμωνα,που ειναι ιδανι-
κα για την ανοιξη,οπως τα Βρυστιανα,τα Καμενα Παλιουρια
και βαρκα,που ειναι γεματα νερο το χειμωνα,οπως η Ρουστα,
το Καλαμακι,
Τα βοσκοτοπια,που δεν ειναι για γαλαρια προβατα γιατι δεν
εχουν γαλα αλλα βγαζουν χορταρι για τα στερφοκοπαδα,
καταλληλα ειναι τα πλαγια,που ειναι πανω απ'το χωριο,οπως
η [Μ]Παραστα,το Λημερι,η Φτερη,τα Γουρνοκαλυβα,οι Κουπρι-
σες,
-τα χωραφια,που δεν βγαζουν χορταρι ειναι τα αγριδια,οπως
στον Αη Νικολα στα Βρυστιανα,τα Δρυμονια,τα Λακωματα,τα
Ζγουρογρεκα,
αλλα και το Βελανιδοτοπι κι οπου βγαζει σπερδουκλια ο το-
πος δεν βγαζει χορταρι οπως στον Παλιουρα,στου Βλαχου το
Χωραφι,στα Ρογκια,στα Γ[ρ]ουδια,στις Χιονες,στου Πρικι,
το μονο καλο,που εχει αυτος ο τοπος το φθινοπωρο ειναι τα
βελανιδια
.
το πιο θρεπτικο κλαρι κι αυτο,που τρωνε καλυτερα τα γιδια
ειναι το πουρναρι και λιγοτερο αλλα κλαρια,οπως αγριλιες,
κουμαριες,φυλλικια,πρικοφελικα,σαν συμπληρωμα διατροφης τα'
χουν
Ακομη την ανοιξη και το καλοκαιρι τρωνε πολυ καποια φυλλο-
βολα δεντρα,οπως φτυλιες,αγραπιδιες,δεντρα
ακομη αδυναμια εχουν σε αναριχωμενα φυτα,αγραμπελη,ρουσκλα,
βατα,αγριοτριανταφυλλιες,και κισσο.
ακομη πολυ θρεπτικη τροφη για τα γιδια ειναι και τα παλιουρια,
ειδικα ο καρπος τους ο παλιουροκοκκος,η καρβελα,
τα γιδια βοσκουν και χορταρια,που φυτρωνουν μεσα στο λογγο,οπως
σιγριπα,κνουπλες,αλεουρδες,θυμαρι,
αλλα και χορταρια,που φυτρωνουν στα χωραφια,σπερδουκλια,αγκαθια
[αναλατα,σκουλιμπρια]
τρωνε σχεδον ολα τα χορταρια,που τρωνε τα προβατα
Το φθινοπωρο εχουν μεγαλη αδυναμια στο κοκκοσταφυλο,ενα μικρο
λουλουδι,που φυτρωνει μεσα στο λογγο και στις κουκουμελες[μανι-
ταρια ειναι]
δεν σταματανε πουθενα[δεν ησυχαζουν,δεν εχουν ησυχια],ο [ν]τζο-
πανος βρισκει τον μπελα του τοτε,ολη μερα τρεχουν για να τα βρουν
να τα φανε
Τα προβατα τρωνε ολων των ειδων τα χορταρια.
Εχουν μεγαλη αδυναμια[προτιμηση]στο αγριοτρεφυλλο,στο ανυχακι[ει-
δος τριφυλλιου,που μοσχοβολαει και η μυρωδια του αυτη περναει
στο γαλα και στος κρεας του,μοσχοβολαει
στα ζοχια,στα ραδικια,στη καβαλαρουδα,στο αγριοκοκκι και στα
κλαρια,αγριλιες,φυλλικια,αγραπιδιες
Θρεπτικη τροφη για τα γιδοπροβατα ειναι και οι καρποι των δεν-
τρων
-το βελανι απο τις βελανιδιες,απο τα δεντρα,απο τα πουρναρια,
τις αργιες,τα γρινα,τις γρανιτσες,ακομη τρωνε τ'αγραπιδια,
και απιδια[αχλαδια]τρωνε
Το καλοκαιρι μεσα στις καπνιστρες[τοτε,που ητανε τα καπνα]τρωγα-
νε περδικοκλαδια,βλιτα,που βγαινανε εκει
και καπνο χλοιζανε[αν κι ητανε πικρος[πρικος]]μεσα στη μεγαλη
ξεραιλα του καλοκαιριου
Ητανε και χορταρια βλαβερα για τα ζωα,οταν φανε πολυ ποσοτητα
απ'αυτα πριζονται κι υπαρχει[ειναι]κινδυνος να ψοφισουν,τετοια
ητανε ο βιλιουρας,η λαψανα,
ακομη βλαβερο ειναι οταν φανε σκουλικιασμενο βελανι
επισης το καλοκαιρι απο τα φυλλικια απορριχνουν τα γιδια,απο-
βαλουν
Η σακοραφα,ειναι ενα φυτο σαν σιταρι εχει σπορια,το καλοκαιρι
τα σπορια της εισχωρουν στα ματια του ζωου και το στραβωνουν[το
τυφλωνουν,το γκαβωνουν],αν δεν το δει,δεν το αντιληφθει ,εγκαιρα ο
[ν]τζοπανος να τα βγαλει απ'τα ματια του ζωου.
.
ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ,ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΒΓΕΙ ΑΠ'ΤΗΝ ΠΟΙΜΕΝΙΚΗ ΖΩΗ
.
-Δεν κουτσενει η γιδα απο τα κερατα-
[υπαρχει σοβαροτερη αιτια ,λογος]
-Τετοιες στανες τετοια μαξουλια-
[αναλογα τις πραξεις ειναι τ'αποτελεσματα]
-το γιομα τα βγανω,το γιομα τα βανω,τι εχουνε τα ερμα και
ψοφανε-
[ανεξηγητες καταστασεις]
-το κουτσο γρουνι τρωει το γουρμο απιδι-
[η υπομονη,αλλα και ο κακουεργος ανθρωπος,που επωφελειται]
-το αρνι στο δρομο γινεται κριαρι-
[το περασμα του χρονου,αλλα και η διαστρεβλωσει γεγονοτων,
-η μεταβολη καταστασεων-η δυσκολια μεγαλωνει,τα βασανα
συσσωρευονται ]
-το αρνι,που φευγει απ'το κοπαδι το τρωει ο λυκος-
[η ανυπακουη,η μη συμμορφωση σε κανονες,στην ομαδα,θα επι-
φερει κινδυνους,δυσκολες καταστασεις]
-οτι καμει η γιδα στο πουρναρι θα το'βρει στο τουμαρι-
[οι συνεπειες των πραξεων,πληρωνεις για τις πραξεις
-καλιο πεντε καρβουνα παρα χιλια προβατα
[ολα δεν μπορει να τα κανει καποιος,αν δεν του ταιριαζουν,
αν δεν τ'αγαπαει-να επιδιωκεις τα λιγα και σιγουρα, κι οχι
τα πολλα  κι αβεβαια]
λενε,πως ενας γυφτος  παρατησε το καμινι του κι εκανε προ-
βατα,τα προβατα τον δυσκολεψαν πολυ,δεν ηξερε,δεν μπορουσε
να τα κουμανταρει,τα παρατησε κι επιασε παλι το καμινι του,
κι ειπε:''καλιο πεντε καρβουνα παρα χιλια προβατα''] ]
-το γουρουνι προβατο δεν γινεται-
[το ασυμβιβαστο,το νταμαρι[η ρατσα] δεν αλλαζει,ο δυστροπος
δεν γινεται καλοτροπος,ευκολομεταχειριστος]
-δε δειχνει η γιδα δειχνει το κερατο της-
[οι συνεπειες,το αποτελεσμα,μιας πραξης,-η μεταβολη-
το αυταποδεικτο-το φανερο κρυψιμο-το φανερωμα-τιποτα δεν
μενει κρυφο-το περασμα των χρονων-το αποτυπωμα της ζωης]
-κβεντα κβεντουλα τρωει ο λυκος τη βετουλα
-επεσ'ο λυκος στο κοπαδι αλια απο κεινον,που εχει το ενα
-το κατσικι να φαει κλαρι ο λυκος να φαει τη μανα
-βαλτα να τ'αρμεξουμε
-ακους κουδουνια και λες πως ειναι προβατα
-τ’ανταμκο το βοδι το τρωει ο λυκος
[οταν κατι ανηκει σε πολλους και αδιαφορουν γι’αυτο]
[Λεγεται και για γαιδουρι]
.
ΤΟ ΜΟΙΡΟΛΟ[Γ]Ι ΤΟΥ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΟΥ
.
[ν]τζοπανος ερροβολαγε απο ψηλη ραχουλα
ειχε τη σκουφια του στραβα την καπα στο μανικι
ειχε και το ντουφεκι του στα διπλα του ριγμενο
παει να'βρει τοπο να σταθει τοπο για να καθισει
και πηγε κι εκαθισε στης εκκλησιας την πορτα
κι εκει τον κατακλειδωσαν και τον κατακλειδωνουν
με σιδερενιες κλειδαριες και μ'ατσαλενιες πορτες
.
ΑΠΟ ΤΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΚΑΙ ΤΙΣ ΟΝΟΜΑΤΟΘΕΣΙΕΣ ΤΩΝ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΩΝ
[συνεχεια]
.
Αλατουριαζω,σμιγω δυο κοπαδια ,
-η'τα στερφα μα τα γαλαρια,λεγανε,μας τ'αλατουριασαν τα
σκυλια αποψε,μας τα κυνηγησανε και σμιξανε τα στερφα με
τα γαλαρια
.
Κουντριαρα,ετσι λεγανε το γιδι[η' το προβατο],που κουντραει
με τα κερατα τ'αλλα ζωα μεσα στο κοπαδι,
ετσι λεγανε,κουντριαρικο,το κριαρι,που κουντραει τον ανθρωπο
.
Φαλαρη,ετσι λεγανε τη γιδα η’ προβατο η’ γουρουνι  η ‘αλογο
με μια καθετη ασπρη λωριδα στο προσωπο.
.
Σαλ’βαρατη,λεγανε τη γιδα,που ειχε κεντιδια ασπρα στο προ-
σωπο
.
Κουντριαζμενη,λεγανε τη γιδα,η' την προβατινα,που ο μαστος
της ειναι γεματος γαλα,ετοιμος να σκασει
.
Ασπροχειλης,ετσι λεγανε το μαυρο βοδι με ασπρα χειλια
.
Μελισης,ετσι λεγανε το βοδι που'ναι ασπρο με πε[ι]κιδες
μαυρες
.
Λιγκερι,λεγανε το γουρουνι απο εξι μηνες και πανω
.
Ανεζμιδι,ετσι λεγανε το 2-6 μηνων γουρουνι
.
Γκουζιωρου,λεγανε την παλιογιδα,την παλιοπρατινα
.
Γερακομυτικο,λεγανε το προβατο με γερακισια μυτη
.
Γιδοβαρας,ετσι λεγανε τα πολλα γιδια
.
Ζαβαταρικο,ετσι λεγανε το δυστροπο προβατο,γιδι,αυτο,που
κανει το δικο του
.
Κουφο,λεγανε το προβατο,που δεν εχει αυτια
.
Αλτζες,ετσι λεγανε το γερικο αλογο
.
Κατσκαδερι,λεγανε το δερμα του κατσικιου
.
Χοντροκοπανι,λεγανε το τρα[γ]ι,που τσοκανιζεται[μουνοχι-
ζεται]μεγαλο,ανω των 5 ετων
.
Ενα Φτερο Γιδια,ετσι λεγανε ενα μικρο τμημα κοπαδιου
.
Στριφτοκερα,λεγανε τη γιδα με στριφτα κερατα
.
Γκατινα,ετσι λεγανε τα υγρα,που εχει πανω του το νεογεννητο
.
Κλουροκερικο,ετσι λεγανε το κριαρι,που εχει τα κερατα κουλου-
ριασμενα γυρω απ'τ'αυτια
.
Θρασιμι,ετσι λεγανε το ψοφιο ζωο
.
Λεσιμι,ετσι λεγανε το αχαμνο αδυνατο ζωο
.
Αβαρα,λεγανε το μεγαλο γκριζο τσιμπουρι
.
Πενταιτικο,λεγανε το αλογο 5 ετων
.
Πατιρτσατη,λεγανε τη γιδα με τα κερατα γυρισμενα σαν πατερ-
ριτσα
.
Μουνουχαρι,ετσι λεγανε το μουνοχισμενο γουρουνι
.
Μιγκος,ετσι λεγανε το μικροσωμο κι αργο αλογο
.
ο Καλεσης,ετσι λεγανε τ'ασπρο βοδι με μαυραδια γυρω απ'τα
ματια
.
Ο ΦΛΩΡΟΣ,ΤΟ ΠΙΣΤΟ ΣΚΥΛΙ
.
Στα γιδια οι Φερεντινεοι ειχαν ενα [ν]τζοπανοσκυλο τον Φλωρο
γερικο σκυλι,πιστο στο κοπαδι.Οταν πουλησανε τα γιδια δωσανε
το σκυλι σ'εναν συγγενη τους στα Πηγαδια τα Βζανιτικα.Αυτος
πηρε το σκυλι και το'δεσε για σαραντα μερες για να μαθει το
μερος και να ξεκοψει.Οταν το ελυσε εφυγε το σκυλι κι επεστρε-
ψε στα Παλιαμπελα στα μαντρια στα μερη ,που'χε  μαθημενα.Εκει
το βρηκε ο Τακης ο Φερεντινος να στεκεται το γερικο σκυλι και
να περιμενει το κοπαδι του.Το πηρε και το'φερε στον Ασπρολακα
και τα'φησε διπλα απο τη μαναρα,τη μοναδικη γιδα,που'χε απο-
μεινει απο κεινο το κοπαδι.Το σκυλι καθισε,δεν εφυγε και πε-
ρασε το υπολοιπο της ζωης του εκει στον Ασπρολακα διπλα στη
γιδα πηγαινε και περπατουσε στον τοπο,που περνουσε αλλοτε
με το κοπαδι,σαν να πιστευε πως καποια μερα θα ξαναρχονταν
το κοπαδι του κι αυτο θα'μπενε μπροστα οδηγος,να το οδηγησει
στη βοσκη.
.
ΤΟ ΣΦΑΞΙΜΟ , TO ΓΔΑΡΣΙΜΟ ΚΑΙ ΤΟ ΨΗΣΙΜΟ-ΤΟ ΚΟΚΟΡΕΤΣΙ
-ΤΑ ΦΡΥΓΑΔΕΛΙΑ-ΤΟ ΣΠΛΗΝΑΝΤΕΡΟ
Οι [ν]τζοπαναρεοι σε διαφορες γιορτες σφαζουν και σουφλιζουν αρνια,
οπως τη Λαμπρη,του Αγιουχριστοφορου στις 9 του Μαη στο  πανηγυρι
του χωριου,στην ονομαστικη τους εορτη,στον κουρο.
Αφου σφαξουν το αρνι η' ο κατσικι η' καποιο χοντρο σφαγειο,προβατινα,
ζ[υ]γουρι,βετουλι η' καμια  στερφογιδα φτιαχνουν μια τρυπα απο μεσα
μερια στο πισω μπουτι,περνουν μια βεργα[ξυλινη] και τη βαζουν δυο-τρεις
φορες πανω -κατω μεσα στη τρυπα για να προχωρησει ο αερας και το
φουσκωνουν με το στομα .Αφου φουσκωσει το σφαγειο το ξεμπουνιαζουν,
το αρχινουν δηλαδη απο το πισω μπουτι και βγαζουν τα πισω μπουτια.
Με το μαχαιρι κοβουν τα ποδια στο γονατο και κρεμανε το σφαγειο στο
τσιγκελι,μετα το υπολοιπο το γδερνουν βαζοντας το ενα χερι απο μεσα
απ'το τομαρι κρατοντας το και με το αλλο με τη γροθια το γδερνουν
προσεχοντας να μην βγαλουν το ζιλιο[τη πετσα] πανω στο τομαρι και
στο τελος το κεφαλι το γδερνουν με το μαχαιρι.
Αφου το γδαρουν βαζουν τις πλατες στο ζβερκο,μετα το ξεκοιλιαζουν.
Βγαζουν πρωτα τη πανα και την απλωνουν στη πλατη του ζωου.μετα
μαζευουν τα αντερα,βγαζουν την πατσα με τη συκοταρια,αφαιρουν τη
χολη απο το συκωτι.
Βαζουν το μαχαιρι ταπο το λαιμο προς το εσωτερικο μηπως εχει μεινει
λιγο αιμα το ξεματιζουν.
Μετα το σουφλιζουν σε ενα ξυλινο σουφλι,που εχουν φτιαξει απο αγραπι-
δια.Αναβαν τη φωτια  για να πεσει θρακα,εδεναν το σφαγειο με συρμα
πανω στο σουφλι κι εκλειναν την κοιλια του ζωου με τα κοκκαλα απο
τα ποδαρια,πο ειχαν κοψει για να μην παιρνει  αερα το σφαγειο για να
βρασει Και το βαζουν ση φωτια.Πανω στη θρακα πετανε κανενα γαλαν-
τερο ,καμια πατσα,τον γαρδιλαγκο για να πιουν ενα ποτηρι κρασι.
Μετα φτιαχνουν το κοκορετσι.Αφου κοψουν τη συκωταρια σε κομματακια
[συκωτι,πνευμονι,σπληνα,καρδια,γλυκαδια,εγκλιση λιπη,αφου τα'χουν αλα-
τοπιπερωσει,και ριφανωσει]παιρνουν μια σουβλα μικρη,που την εχουν φτια-
ξει απ'αγριλια και περνανε ενα-ενα τα κομματακια μεσα στη σουβλα.
Πρωτα βαζουν ενα κομματακι απο καρδια,που ειναι σκληρο για να βαστα-
ξει και τα αλλα να μην πεσουν και μετα τα βαζουν ανακατεμενα,ενα γλυκα-
δι,μια σπληνα,ενα συκωτι,ενα πνευμονι,κι ετσι συνεχιζουν.
Οταν τα βαλουν ολα τα κομματακια περνουν το χοντρο αντερο,πλυμενο και
στραγκιζμενο καλα,καθετα στη σουφλα,αν ειναι πολυ παχυ το σχιζουν
στη μεση και μετα με το αλλο αντερο τυλιγουν απ'εξω.
Το κοκορετσι ειναι ετοιμο για φησιμο,αφουν το αφηνουν για λιγο κρεμα-
σμενο να στεγνωσει και να σουρωσει τα υγρα του.
Αν εχουν σφαξει κανενα χοντρο πραμα[ζωο] φτιαχνουν φρυγαδελια και
σπληναντερο.
Για τα φρυγαδελια κοβουν το συκωτι σε κομματια και καθε κομματι το
τυλιγουν μ'ενα κομματι απο την πανα,μετα τα κομματια τα περνουν στη
σουβλα,κι ειναι  ετοιμο το φρυγαδελι για ψησιμο.
Για να φτιαξουν σπληναντερο κοβουν σε λωριδα τη καρδια και την σπληνα
την τυλιγουν με την πανα και το συκωτι και τα περνουν με  καποια τεχνη
μεσα στο χοντρο αντερο,μετα το γεμισμενο αντερο το σουβλιζουν κι ειναι
το σπληναντερο ετοιμο για να ψηθει
Για τους παλιους [ν]τζοπαναρεους ο αγαπημενος μεζες ο πιο νοστιμος απο
το σφαγειο ειναι νεφραμια,που ειχε τα περισσοτερα ξυγκια,λιπη.
Ενω ο πιο ανοστος ειναι τα μπουτια ,λεγανε ''τι αρρωστος ειμαι να φαω
μπουτι;''
Αλλες μεριες του σφαχτου.ειναι ο ζβερκος,τραχιλια,το μεσολουρι,το στεφα-
νι,το καπακι,το ψαρονεφρι,τα πλευρα,η πλατη[την πλατη την ξεταζανε να
μαντεψουν,να προβλεψουν τι θα συμβει].
Το τομαρι του ζωου το γυριζανε αναποδα,το τεντωνανε με ξυλα και το κρε-
μαγανε στον ηλιο να στεγνωσει και να ξεραθει και μετα το πουλουσαν
στους τομαραδες,που περνουσαν απ'τα χωρια να τ'αγορασουν
.
[ΜΟΝΟΧΙΣΜΑ  ΖΩΩΝ]
.
ΜΟΝΟΧΙΣΜΑ ΜΕ ΤΟ ΤΣΟΚΙ
Δενουνε το ζωο απο τα ποδια ,εχουνε μια σανιδα ενα μετρο περιπου,καθε-
το στη σανιδα εχουν δεμενο ενα σχοινι,περνανε τα λιμπα[τα γεννητικα οργα-
να ]του ζωου μεσα στο σχοινι και στριβουν λιγο την σανιδα για να σφιξει και
περνουν ενα ξυλινο τσοκι και χτυπουν τις φλεβες του μεχρι να κοπουνε.
.
ΤΟ ΜΟΝΟΧΙΣΜΑ ΣΤΑ ΓΟΥΡΟΥΝΙΑ
Βγαζουν τα λιμπα του γουρουνια με το μαχαιρι και ριχνουν στη πληγη λαδι.
.
Οι [ν]τζοπαναρεοι μονοχαγανε τα [ν]τζοπανοσκυλα για να μην φευγουν απ'το
κοπαδι με τον ιδιο τροπο ,που μονοχαγανε τα γουρουνια.
.
ΑΛΛΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΜΟΝΟΧΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΡΑΓΙΑ ΚΑΙ ΚΡΙΑΡΙΑ
Στριβουν τα λιμπα με τετοιο τροπο να κοψουν τις φλεβες και τα δενουν στο
κατω μερος μ'ενα σχοινι.
.
ΘΕΣΕΙΣ ,ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΜΕΙΝΕΙ ΑΠΟ ΤΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ
ΤΟΥ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΟΥ
Παλιοκοπρια[στον Αη Δ[η]μητρη στα Βρυστιανα[Δυτικα του χωριου]
Παλιοκοπρακι,κατω απο τη Παραστα,αγναντι στα Παλιαμπελα
Κουπρισες,πανω απ 'την Πεταλι[βορεια του χωριου]
Παλιομαντρια,οπως παμε στα Βρυστιανα στο δρομο απο το Ξοβουνι
Ζγουρογρεκα,πανω απο το Δαφνια[νοτια στο χωριο]
Βαλογρεκα,πισω απο το Ξοβουνι,νοτια
Λιαπογρεκα,στα Βρυστιανα,πισω απο Τσουγκανακια το βουνο
-Αλαταρουλες,στο λιμερι του Κανατσουλα,ανατολικα  απ’ τα Λακωμα-
τα[απο το αλατι ,που ριχνανε σε πλακες πετρες να φανε τα ζωα-
Αλαταρια,πανω στη Λαγκαδ-Λιβαδια-Γουρνοκαλυβα-Βοιδοπηγαδο,
Στη Παναουλα
.
ΟΝΟΜΑΤΑ ΖΩΩΝ[συνεχεια]
Γιδοτσουρι η' Γιδουρι,λεγανε τα πολλα γιδια
Πρατουρι,λεγανε τα πολλα προβατα
Αρνουρι,ετσι λεγανε τα πολλα αρνια
Τραουρι,ετσι λεγανε τα πολλα τραγια
Γελαδομανι,λεγανε τα πολλα γελαδια
Γουρνοκοπι,λεγανε τα πολλα γουρουνια
Λυκομανιο,λεγανε τους πολλους λυκους
[λεγανε και Τσετα]
Ζλαπι,ετσι λεγανε τον λυκο
Ξεροτσαγκαδο,ετσι λεγανε το προβατο,η γιδι,που'χε ψοφησει το μικρο του
και δεν εχει γαλα
Στερφογαλια,λεγανε το τελος της γαλακτοπαραγωγης,που αρμεγονταν τα
προβατα ανα 2-3 μερες
Στερφογαλο,λεγανε το γαλα,που  φερνουν μερικα προβατα η' γιδια χωρις
να εχουν γεννησει,τα στερφα
Καρβγο,ετσι λεγανε το ασπρο γουρουνι με μπαλωματα μαυρα
Μισοκολοβο,ετσι λεγανε το προβατο,που εχει μικρη[κοντη]ουρα
Σφαχτο,λεγανε το γιδοπροβατο
Σφαχτα,τα γιδοπροβατα
λεγανε:''Ποσα σφαχτα εχεις;''
τα λεγανε και πραματα:''Ποσα πραματα κρατας;''
Τσιγκελατο,ετσι λεγανε το γιδι,που εχει τα κερατα να πηγαινουν λιγο πανω να
γυριζουν στο πλαι και μετα  πισω σχηματιζωντας το σχημα του τσιγκελιου.
Ασπρονορα,λεγανε τη γιδα ,που εχει ασπρη πυρα.
Τραγουσα,λεγανε τη γιδα,που εχει χοντρα κερατα και πηγαινουν προς τα
πανω.
.
.
ΟΙ ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΣΧΟΛΙΕΣ ΤΟΥ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΟΥ
Τον φθινοπωρο αρχιζε η νεα χρονια,οι ετοιμασιες για
την συντηρηση των μαντριων ,κοβανε κλαρια για το πλε-
ξιμο της φραχτης,βγαζανε τα παλουκια,που ειχαν σαπισει.
Τα παλουκια τα ειχαν κοψει απο τον Γεναρη για να βαστα-
ξουν,να'ναι γερα,λεγανε:''κοψε ξυλο το γεναρη και φεγ-
γαρι μην ξεταζεις''
Για να παει καλα ο χινοπωρος επρεπε να βρεξει προημα
,να βρεξει τον τρυγητη[Σεπτεμβριο]η' τον Αη Δημητρη
[Οκτωβριο]
Τον Αη Δημητρη χωριζανε[αγκαστροχωριζανε]τα στερφα απο
τα αγκαστρωμενα μαι βγαζανε τα κουδουνια[κυπρια]τα μεγα-
λα.
Τα γιδοπροβατα αρχιζαν να γεννουν τον Αντρια η' Χαμενο
[Νοεμβριο],τον Αη Νικολα[Δεκεμβριο]και μερικα γεννουσαν
το Γεναρη.
Το φθινοπωρο σπερνανε και κανενα γρασιδι με το ζευγαι τα
αλογα για να εχουν χλωρασα τον χειμωνα.
Η κουβεντα,που γινονταν εκεινη την εποχη αναμεσα στους
[ν]τζοπανους:''τα'χεις αγκαστρωμενα;ποτε γεννανε;''
''στις 15 του χαμενου θα μαντεψει απο κανα''
η' οταν γεννησουν:''τα'πιασες τα κατσικια;''η' 'τα σηκω-
σαν τα κατσικια'',η' οταν αρχιζουν να τρωνε τα κατσικια:
''αρχισανε να τρωνε ;'',''ε κατι τσουχαλιζουν''
Για τα κατσικια κοβανε αργιες η' κουμαριες,στα αρνια αγρι-
λιες και φυλικια.
Ο χειμωνας ειναι ο χειροτερος μηνας για τους [ν]τζοπανους.
Σαν τον κακο χειμωνα,που λεγανε,τα γιδοπροβατα ψοφουσαν
απο την πεινα,εχανε πολλα απο το κοπαδι ο [ν]τζοπανος,δεν
ειχε τα μεσα,που εχουνε τωρα,ουτε καρπους,ουτε χορταρια ου-
τε μαντρια με τσιγκια,τα θεριζε το κρυο και οι βροχες.
''Αγια Βαρβαρα μιλησε κι Αη Σαββας αποκριθει.
Μαζωξτε ξυλα κι αχυρα  κι συρτει κι στου μυλου
γιατ'Αη ΝΙκολας εφτασι στα χιονια φορτωμενος''
Ο Κουτσοφλεβαρος ο χειροτερος μηνας για τους [ν]τζοπανους,
γιατι ο Φλεβαρης κανει τον χειροτερο καιρο,βροχη κρυα χιο-
νια.Στα λιβαδια δεν υπαρχει ουτε ενα χορταρακι,τα λιγοστα
χορταρια,που εχουν απομεινει τα τρωνε τα προβατα.
Τον Γεναρη μεχρι το Φλεβαρη δεν υπαρχει τιποτα,μαυρη γης,
γιατι το χειμωνα απο το κρυο δεν περπαταει ο τοπος,δηλαδη
δεν βγαζει χορταρι.Οι πολλες βροχες,που ριχνει ο Φλεβαρης
μαζι με το κρυο και το νεροχιονο τσακιζε το κοπαδι,ανταμα
με την πεινα και χανονταν πολλα ζωα τον Φλεβαρη.
Τον Φλεβαρη και Μαρτη γεννουν τα ψιμαδια γιδοπροβατα.
Λεγανε:''ο Φλεβαρης με νερο κουτσος μπενει στο χορο''
Τον χειμωνα οι πραταρεοι στρωνανε τα πρατομαντρια με φυλι-
κια για να μην λασπωνουν,να κοιμουνται τα προβατα πανω στα
φυλικια.
''Μαρτης Γδαρτης''.Μερικες χρονιες κι ο Μαρτης εκανε κι αυ-
τος κακοκαιρια,τους τσακιζε.
Για τον Μαρτη λεγανε το εξης:
Ηταν καποτε παλια μια γριουλα με τα αρνοκατσικα της κι αφου
την ξεγελασε ο καλος καιρος βγηκε σε μια ραχουλα με τ'αρνο-
κατσικα της κι εκει,που καθοντανε ελεγε:''πριτσ Μαρτη μ'
τα'βγαλα τ'αρνοκατσικα μου'',δηλαδη,παει ο χειμωνας τωρα,
περασε.
Και τοτε κανει μια μεγαλη κακοκαιρια ο Μαρτης και πανε και
τ'αρνοκατσικα παει κι η γρια.
Αυτη η αποτομη αλλαγη του Μαρτη δεν κανει καλο στα πραματα.
''ο Μαρτης'',λεγανε,''ποτε κλαει ποτε γελαει''[ποτε βρεχει
ποτε εχει λιακαδα].
Για να παει καλα η Ανοιξη και να βγαλει ο τοπος χορταρι πρε-
πει ο Μαρτης να βρεξει.
''Μαρτης βρεχει-ποτε μην σταματησει''λεγανε.
Κατα το τελος του Μαρτη οταν ζεστενει ο καιρος κουλουκριζανε
τα προβατα και τα βγαζανε απ'τα μαντρια.Φτιαχνανε ξωμαντρια,
που τα βαζανε μεσα το βραδυ.Παρακαλουσαν τον [ν]τζοπανο οι
γεωργοι,που'χαν χωραφια κοντα να φτιαξει ξωμαντρι στα δικα
τους ,για να κοπριστουν τα χωματα..
Η Ανοιξη η αγαπημενη εποχη του [ν]τζοπανου.
Ο [ν]τζοπανος απο κακομοιρης,που ητανε το χειμωνα επερνε τα
πανω του την Ανοιξη.
‘’Μας πηρε η Ανοιξη'',λεγανε ,ανακουφισμενοι.
Το κοπαδι του ειχε αφθονη τροφη,τα λιβαδια γεματα χορταρι,αρχι-
ζε το αρμεγμα,αποκοβανε τα αρνια η' τα κατσικια.Τα ριχνανε στα
βετουλια η' ζγουρια,οπου τα σφαζανε το καλοκαιρι.Τα προβατα
παχια κι οχι αχαμνα οπως το χειμωνα τα'βλεπαν και τα καμαρω-
νανε,τ'αρματωνανε,τους βαζανε τα κουδουνια.
Την ανοιξη μονοχαγανε τα τραγια η ' τα κριαρια γιατι δεν κα-
νει ουτε κρυο ουτε ζεστη.Τον Μαη δινανε στον χασαπη τα βαρβα-
τα τραγια,που ηταν για σφαξιμο,γιατι τοτε ηταν φτιαγμενα,δη-
λαδη ητανε γερα και δεν μυριζανε.Ενω τα γκεσεμια μπορουν να
τα σφαξουν ολο το χρονο.
Τελος Μαη κουρεβανε τα προβατα κι αρχες Θεριστη τα γιδια και
μετα απ'τον κουρο τα γιδια τα βγαζανε απο τα μαντρια να κοιμη-
θουν εξω το βραδυ.
Για να ειναι καλη η ανοιξη επρεπε να βρεξει και να μην παει
αβρεχη για να βγαλει χορταρι ο τοπος,να χορταριασει.
Το Καλοκαιρι σφαζανε τις γιδες ,που ηταν για σφαξιμο και τα
κατσικια.Μαρκαλιονταν τα γιδια και τα προβατα.
Η κουβεντα ,που γινεται εκεινη την εποχη απο τους [ν]τζοπα-
νους ητανε:''Μαρκαλιται κανενα ;''η' ''Μαντεψε κανενα;''[στην
αρχη],''Ε βηκανε 2-3 σημερα''.
Οταν τα γιδοπροβατα δεν μαρκαλιονται ολα μαζι αλλα
ενα-ενα ο [ν]τζοπανος λεει:''ενα-ενα σαν τα γελαδια''.
Οι ζεστες τα λιοπυρια και τα ξεροβορια του καλοκαι-
ριου δεν κανουν καλο στα πραματα,θελουν δροσερο κα-
λοκαιρι.
''Τ'Αλωναριου τα καματα τ'Αυγουστου τα λιοπυρια''λε-
γανε.
Το καλοκαιρι οταν στερφεβανε τα πηγαδια τα γιδοπρο-
βατα τα πηγαινανε ανα δευτερη μερα στην λιμνη Οζερος,
μεγαλη αποσταση,δυσκολη η μετακινηση.
.
ΤΑ ΠΡΟΙΚΙΑΡΙΚΑ
Οταν ο [ν]τζοπανος παντρευε την κορη του η' την αδερφη
του της εδωνε προικα γιδοπροβατα,τα προικιαρικα.Πολλα
προξενια εχουν χαλασει για 10 γιδια.
Οταν τα γιδια τα ειχαν πολλα αδερφια μαζι ο καθενας,που
ηταν παντρεμενος ,ειχε τα δικα του τα προικιαρικα,που ει-
χαν διαφορετικο σημαδι απο τ'αλλα γιδια του κοπαδιου.
Δηλαδη,αν το κοινο κοπαδι ειχε σχιζαφτικο σημαδι,του
ενος αδερφου τα προικιαρικα ηταν κουτσαφτικα,του αλλου
σταυραφτικα.
Πολλες φορες πειραζε ο [ν]τζοπανος τη γρια του,της ελε-
γε:''Εκεινα τα γιδια,που μου δωσατε ολα σαρακοκερικα
ηταν''δηλαδη ολα γερικα,κι η γρια με τη σειρα της τ'απαν-
τουσε:''Κακοπεσες κι αυτα σου εφτιαξαν το κοπαδι,δεν λες''
.
Ο [Ν]ΤΖΟΠΑΝΟΣ ΚΑΙ Ο ΧΑΣΑΠΗΣ
Ο χασαπης εκεινη την εποχη δεν ειχε τα μεσα,περνουσε απο
τα χωρια με το ποδαρι και πηγαινε στις στανες να παρει κα-
να ζωντανο,απο μεγαλη αποσταση εφερνε τα πραματα,τραβοντας
2-3 συγκεριασμενα με την τριχια τα πηγαινε απο την Μαχαιρα
στον Αστακο στο Αγραμπελο,αν ηταν πολλα τα εβαζε μπροστα.
Ο [ν]τζοπανος δεν εσφαζε ποτε για το σπιτι του,γιατι δεν
υπηρχαν τα ψυγεια να διατηρηθει το κρεας.Αγοραζε κι αυτος
απ'τον χασαπη.ενα,μισο κιλο[οκα τοτε] για να φαει η οικογενεια
του.
Οταν ηθελε να κανει καποια αγορα,ν’αγορασει κανενα χωραφι
η' να παντρεψει κορη η' αδερφη του πουλουσε στον χασαπη
ενα φτερο γιδια.
Τα γκεσεμια σφαζονταν ολη τη χρονια.Οποτε ειχε αναγκη ο
[ν]τζοπανος εδωνε ενα για ν'αγορασει αλευρι να φανε ψω-
μι τα παιδια του.
.
[Ν]ΤΖΟΠΑΝΟΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ
Θεοσεβουμενοι ανθρωποι οι [ν]τζοπαναρεοι τηρουσαν τις
γιορτες,σεβονταν τους αγιους.Σημαδευαν καποιο ζωο για
τον αγιο και την εκκλησια του,'’αυτο ειναι τ'Αη Νικολα'',
λεγανε,''της Αγιας Παρασκευης''.
Και παντα το σημαδευε τρυπαφτικο,μια τρυπα στη μεση
του αφτιου.Αυτο το ζωο το αφηνανε και γεννουσε,πουλου-
σαν τα μικρα του και εδωναν τα λεφτα στην εκκλησια η'
κραταγανε και αλλα απο αυτο το ζωο ,που τα εσοδα τα δι-
νανε στην εκκλησια.
Προστατες αγιοι ειναι ο Αγιος Γεωργιος και ο Αγιος
Δημητριος,γι'αυτο και στο χωριο μας οταν ιδρυθηκε ο νεος
οικισμος την εκκλησια την χτισανε στον Αγιο Γεωργιο κι
οχι στον Αγιο Χριστοφορο,που ηταν η εκκλησια στο παλιο
χωριο,γιατι οι πλειοψηφεια των νεων κατοικων ηταν
[ν]τζοπαναρεοι βλαχοι κι οι βλαχοι κανανε Αγιο Γεωργιο
η Αγιο Δημητριο.
Αλλοι αγιοι προστατες ειναι ο προφητης Ηλιας,που ειναι
ο συντροφος τους στα πλαγια και στις κορυφες,ο αγιος
Μηνας,ο αγιος Φανουριος φανερωνει τα χαμενα ζωα και τους
ζωοκλεφτες,ο αγιος Βησσαριων προστατευει απο αρρωστειες
τα ζωα.
Στις 23 Απριλιου ανημερα τ'Αη Γιωργη αφηνονταν τα λιβαδια
ελευθερα και στις 14 Σεπτεμβρη του Σταυρου αρχιζει η νεα
χρονια για τα λιβαδια.
Τα Χριστουγεννα οι [ν]τζοπαναρεοι σφαζαν τα χοιροσφαγεια.
Οι γυναικες των [ν]τζοπαναρεων μετα την εκκλησια μοιραζα-
νε φωμι και τυρι και βαζανε στη καλυβα τη κουτσουνα.
Των Φωτων μετα την εκκλησια ραντιζανε τα γιδοπροβατα με
αγιασμο.
Στις Αποκριες συμμετειχαν κι αυτοι στα γλεντια,ντυνονταν
μασκαραδες,ζωσμενοι στη μεση με τα κυπροκουδουνα και γυ-
ριζανε στο χωριο.
Η Μεγαλη Πεμπτη ειχε ιδιαιτερο σεβασμο απο τους [ν]τζοπα-
νους.Εκεινη τη μερα βαζανε[κρεμουσαν]τα κυπροκουδουνα και
σημαδευανε τα ζωα.
Στην Ανασταση χτυπουσε την καμπανα ο παπας στην εποχη του
Παπαχαραλαμπου και μετα του Παπαχιλλεα στις 2 τα μεσανυχτα
για να κοινωνησουν οι [ν]τζοπαναρεοι.Γεμιζε οι εκκλησιες
καπες κι αγκλιτσες και το πρωι της Λαμπρης ψηνανε το καλυ-
τερο αρνι,η' κατσικι.
Και στο πανηγυρι μας του Αγιου Χριστοφορου ψηνανε αρνια
και το βραδυ στο πανηγυρι στα οργανα πρωτοι σερνανε το
χορο με την οικογενεια και τους συγγενεις τους,κι ολο
το χωριο χαιροτανε.
Στης Αναληψεως κολυμπαγανε τα προβατα στα νερα της Ρου-
στας,που ητανε λιμνη,για να μην τα πιανει καμμια αρρωστεια,
τα καθαριζανε.
Η γυναικα του [ν]τζοπανου της Αναληψεως μοιραζε γαλατοπιτσ
στο νεκροταφειο για τις ψυχες των κεκοιμοιμενων του σπι-
τιου.
Δεν κουρευαν Παρασκευη και Τεταρτη γιατι ειναι νηστεια,επει-
δη τοτε ψηνανε,ουτε τις γιορτες ,που τυχαιναν εκεινη την
εποχη,[της Αναληψεως,του Αγιου Κωνσταντινου κι Ελενης,του Αγιου
Πνευματος].
το Μεγαλο Σαββατο μοιραζανε γαλα σ'αυτους,που δεν ειχαν πρα-
ματα.
.
ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΗΝΕΣ
-Ο Μαρτης ως το γιομα το ψοφαει κι ως το βραδυ το βρωμαει
-Τον Απριλη τα κουδουνια,τον Σεπτεμβρη τα σταφυλια
-Ηρθε ο Αυγουστος,παρε τη καπα σου
-Να'μουν το Μαη πιστικος τον Αυγουστο δραγατης
Να'μουν το Μεσοχειμωνο καινουργιος ταβερνιαρης
.
ΜΙΑ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Καποτε περασε ο Χριστος απο μια στρουγκα,που αρμεγε ο Σατανας
τα γιδια.Τα γιδια εκεινη την εποχη ηταν πολυ αγρια.Μπροστα στα
γονατα ηταν τρυπια ανοιχτα και αυτο τα εκανε πολυ αγρια,ο Σατα-
νας δεν μπορουσε ν'αρμεξει κανενα κι εβαλε στοιχημα με τον
Χριστο να αρμεξει τα γιδια.
Ο Χριστος απο ενα γιδι,που επιανε βουλωνε τα γονατα με βουνια,
αλλοι λενε με αφρο απο γαλα κι απο ενα γιδι,που αρμεγε πη-
γαινε διπλα του και καθονταν.Ενω ο δΙαβολος δεν καταφερε
ν'αρμεξει κανενα.Κι απο το θυμο του ειπε θα τα κανω εγω να
μην μεινει κανενα κι εφτιαξε τους λυκους και τα τσακαλια.
Γι'αυτο τα γιδια εχουν στα γονατα μια σταμπα,εχουν το σημαδι
του Χριστου.
Αλλα στη παραδοση εχει μεινει ως το σημαδι του διαβολου.
.

.
Η ΠΑΓΑΝΑ [ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΥΚΟ]
Γιοματος ο τοπος λυκομανιο.Ο [ν]τζοπανος μερα και νυχτα ξαγρυ-
πνος για τον φοβο των λυκων,κοντα στο κοπαδι του,λιγο να'στρι-
βες τα ματια το εκοβε ο λυκος το κοπαδι.
Οι [ν]τζοπαναρεοι οργανωναν παγανες με κυνηγους.Κυνηγοι η'
[ν]τζοπαναρεοι,που ειχαν οπλο επιαναν τα καρτερια στο ξεφωτο
εκει,που θα περναγε ο λυκος.Και οι αλλοι μπεναν μεσα στα
μπαλκανια τα δασωμενα και χουχουταγαν χτυπωντας αντικειμενα
ντενεκεδες που να κανουν μεγαλο θορυβο για να πεταχτει
εξω ο λυκος το ζλαπι να το χτυπησουν οι κυνηγοι.
.
ΤΟ ΤΣΑΓΚΑΡΙ
Το Τσαγκαρι ειναι το βουνο απεναντι απ'τον σπαστηρα στα Βαλο-
γρεκα.
Για το Τσαγκαρι λενε μια παραδοση:
Ενας τσαγκαρης περνουσε απ'το βουνο να παει στο χωριο Χρυσο-
βιτσα,που ηταν η αρραβωνιαστικια του,την ανοιξη την εποχη,
που βατευονται,ζευγαρωνουν,οι λυκοι.Οταν βγηκε στη κορυφη,
που ειναι μια λακα,εκει ηταν μια αγγελη λυκων,χυμηξαν πανω
του κι αφου τον κατασπαραξαν εμειναν μονο τα παπουτσια του
και τα βρηκανε και πηρε το βουνο την ονομασια Τσαγκαρι.
.
Ο ΛΥΚΟΣ
Οταν ηταν ενας λυκος,λυκος μονιας,δεν επιτιθονταν ποτε στον
ανθρωπο,αλλα αν ηταν κοπαδι,τσετα λυκων,τοτε επιτιθονταν στον
ανθρωπο.
Στεκια των λυκων ηταν το Κακο Λαγκαδι,στο Ρεμα του Ρελη.
Θεσεις,που εχουν μεινει απο τους λυκους ειναι η Λυκοβρυση[στο
βαθουλωμα,που κρατουσε νερο και λενε πως πινανε νερο οι λυκοι
εκει]
το Λυκοδοντι,που ειναι στη Τσαπουρνια. εχει και πηγαδι
Ο λυκος πνιγει το ζωντανο και πινει το αιμα του.
''Ο λυκος μπορει να πνιξει μεχρι 99 ζωα στα 100 σκαει'',ετσι
λενε.
Ο λυκος εχει πολυ καλυ οραση,μπορει να δει σε 40 στρεμματα
οργωσμενο χωραφι στην ακρη του να ειναι ενα λα[γ]ιο προβατο.
Πολλες φορες οι [ν]τζοπαναρεοι αποκαλουν τα γιδοπροβατα οταν
τους εκνευριζουν τους δυσκολευουν για κατι''λυκοφαοματα'',
''λυκοσχισμενα'',''τσακαλοφαοματα''.
Τα προβατα οταν δουν τον λυκο τρεχουν ολα κοντα του για να
τον μυρισουν και χτυπουν το ποδι με δυναμη κι ετσι τα πιανει.
Ενω τα γιδια αν καταλαβουν κατι κανουν ενα θορυβο με τα χει-
λια,πρισκαλανε,και μετα εξαφανιζονται.
.
Η ΛΥΚΟΧΑΒΙΑ
Οταν καποιος σκοτωνε λυκο εκοβε το στομα του λυκου,το τομαρι
γυρω-γυρω απο το στομα,το πηγαινε κρυφα  και το κρυβανε για
40 μερες μεσα στην εκκλησια και μετα το περνανε και το χρησιμο-
ποιουσαν οταν ηταν κατηγορουμενοι σε καποιο δικαστηριο,το βα-
ζανε στη τσεπη τους και κερδιζανε τη δικη.
Ακομη λεγανε οτι αν δεις αξαφνα λυκο σταματας ακινητος και τον
κοιταζεις χωρις να κανεις καποια κινηση να φωναξεις,λενε σε χαβω-
νει.
.
ΕΝΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟ ΜΕ ΛΥΚΟ
Ο μπαρμπα-Θωμας ο Φερεντινος[Θεοδωρου]βγηκε καποτε σ'ενα
αναχωμα στη θεση Σταυρος,που ειναι αγναντια στα Β[λυ]ζανα για
να ακουρμαστει για τα αλογα του.Οπως καθισε στο αναχωμα,απο
πισω απο το αναχωμα ηταν ενας λυκος τεντωμενος,που τα ποδια
του κοντεβανε ν'ακουμπησουν το μπαρμπα-Θωμα.Σε μια στιγμη,κοι-
ταζει ,τι να δει;ο λυκος δεν τον καταλαβε,γιατι οι λυκοι δεν εχουν
καλη οσφρηση,τοτε φωναξε δυνατα,σειστικε ο τοπος οταν εφυγε
το ζλαπι,φυσαγανε οι κουμαριες απ'το περασμα του λυκου.
.
ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΟΥ
Τα λιγοστα γραμματα ο [ν]τζοπανος τα μαθαινε απο τον πατερα του.
Κοντα στα γιδοπροβατα στο γονατο σ'ενα προχειρο χαρτι ο πατερας
μαθαινε το γιο να διαβαζει να γραφει και να λογαριαζει.Ο [ν]τζοπανος
αν και σε θρανιο δεν καθισε ποτε ηξερε τη Ιστορια της χωρας του ,με-
σα απο ιστοριες,που μαθαινονταν απ'τον πατερα του για τον Μεγα
Αλεξανδρο,για το Βυζαντιο[την Τριτη την θεωρουσαν γρουσουζα μερα
αποφραδα γιατι Τριτη μερα επεσε η Πολι,Κωνσταντινουπολι],για την
Τουρκοκρατια,''400 χρονια σκλαβια'',λεγανε μ'αναστεναγμο,λες και
βιωνανε κι αυτοι το μεγαλο και βαρυ  μαρτυριο της υποδουλωσης
ξερανε και για τους δοξασμενους ηρωες του 1821.Μιλουσαν με θαυ-
μασμο ιδιαιτερο για τον Κατσαντωνη γιατι ηταν κι αυτος [ν]τζοπανος
πριν γινει κλεφτης και ξεχειμαζε με τα γιδοπροβατα του και τη οικο-
γενεια του στη Λεπενου στο Βαλτο.Και στο Ξηρομερο στη Μαχαι-
ρα ξεχειμασε ο Κατσαντωνης κατα παραδοση.
Στη Λεπενου απο στομα σε στομα εχει μεινει η παραδοση,που την
ελεγαν οι [ν]τζοπαναρεοι:οτι εδω στη Λεπενου,που ξεχειμαζε ο Κα-
τσαντωνης πηγαινανε οι Τουρκοι και περνανε απο τα κοπαδια οποια
ζωντανα θελανε,ετσι πηγανε και στο κοπαδι του Κατσαντωνη και
του πηρανε μερικα σφαχτα,μαζι μ'αυτα κι ενα φλωρο τραγι με τον
κυπρο,που το ειχανε καμαρι να τ'ακουνε μεσα στο κοπαδι.Ο Κατσαν-
τωνης ζητησε να του δωσουν πισω το φλωρο τραγι και να παρουν απ-
το κοπαδι οσα ζωα θελουν,μονο να γυρισουν το τραγι,αυτοι δεν
τον ακουσαν αρπαξαν το τραγι κι εφυγαν.Αυτη η ενεργεια εξαγριω-
σε πολυ τον Κατσαντωνη και τον οδηγησε να βγει στο κλαρι, να
γινει κλεφτης.
.
ΜΕΤΑΙΩΡΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙΡΙΚΑ ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΚΑ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΩΝ
Οι [ν]τζοπαναρεοι παρατηρουν τα αστρα για να δουν να υπολογισουν
τι ωρα  ειναι,την Πουλια,τα Ζυγα.
Ο Γουρναρης,ετσι λεγανε τον Αυγερινο.Εκεινη την ωρα,που εβγαινε
αυτο το αστερι σκαριζανε τα γουρουνια,εφευγαν απο το γρεκι για βο-
σκη.
Οι [ν]τζοπαναρεοι παρατηρουν διαφορα πραγματα[φαινομενα] και
καταλαβαινουν τι καιρο θα κανει.
-Οταν ειναι το φεγγαρι με την κοιλια κατω εχει βροχη
-Οταν το φεγγαρι κολυμπαει[μεσα σε αχνη,θολο] θα βρεξει
-Οταν το φεγγαρι ειναι ορθιο δεν εχει νερο,δεν θα βρεξει
-Οταν καταλαβαινουν καταιγιδα τα γιδια δεν απομακρυνονται απο το
μαντρι αλλα γυριζουν εκει κοντα
-Οταν τα προβατα τρωνε σπερδουκλια η' αλλα χορταρια βιαστικα,λεγα-
νε θα ερθει καταιγιδα
-Οταν τιναζονταν τα γιδοπροβατα μεσα στο μαντρι,λεγανε θα βρεξει
-Το Καλοκαιρι οταν ειχε λιοβορια ,λεγανε θα κανει μεγαλες ζεστες
Ο καιρος,που ειναι ευνοικος για τον [ν]τζοπανο ειναι ο νοτιας και
σταδιακα να βρεχει για να βγαλει ο τοπος χορταρι,αλλα να μην βρεχει
συνεχεια,γιατι η υγρασια δεν κανει καλο στα γιδοπροβατα.
Ο βοριας,το κρυο,το τσαφι μαζευουν τον τοπο,δεν ευνοουν την αναπτυξη
των χορταριων,μειωνουν την γαλακτοπαραγωγη.
Τα γιδια ομως θελουν ξεροβορι,γιατι τρωνε καλυτερα το κλαρι και θε-
λουν στεγνη,την φοβουνται τη βροχη,μαζευονται μεσα στο μαντρι αν
ψιχαλιστουν,γι'αυτο λενε ''μπηκανε μεσα οι γυφταιοι''[επειδη οι γυφτοι
εχουν ευαισθησια στο νερο]
Ενω τα προβατα δεν την φοβουνται τη βροχη και τον νοτια,ενω με τον βο-
ρια στερφεβουν.Ειναι πιο ανθεκτικα απο τα γιδια στις κακιες καιρικες
συνθηκες.
Το καλοκαιρι τα γιδοπροβατα θελουν νοτια και δροσες το πρωι για να
μαλακωσει η σαουρα[τα ξερα χορτα] και οι καλαμιες,το αχυρο,που εχει
μεινει στα χωραφια μετα το αλωνισμα.Το λιοβορι τα σαρακωνει,δεν βο-
σκουν κανονικα και αδυνατιζουν.Τα προβατα το καλοκαιρι δεν θελουν
ουτε μια βροχη,γιατι μαυριζει η σαουρα και σαπιζει και δεν τους πιανε-
ται.
Ενω τα γιδια θελουν και καμια βροχη να ξεπλυθει λιγο το κλαρι,να μαλα-
κωσει,για να τρωνε καλυτερα.
.
ΜΙΑ ΠΡΑΔΟΣΗ[ΤΟ ΠΡΟΒΑΤΟ ΕΣΚΑΣΕ ΤΟ ΓΕΛΑΔΙ]
Καποτε βρεθηκε ενα προβατο και μια γελαδα να βοσκουν στο ιδιο λιβαδι.
Η γελαδα αρπαξε γρηγορα-γρηγορα μεγαλη ποσοτητα χορταρι.Χορτασε
και σταματησε.Ενω διπλα της η γελαδα εβλεπε το προβατο ,δεν σταματου-
σε καθολου,ολο ετρωγε,αναχαραζε για λιγο και μετα ηταν παλι απ'την
αρχη.
''Τοσο δα ειναι το προβατο''σκεφτηκε ''και τρωει ακομα κι εγω τοσο τεραστια
σταματησα.Θα φαω κι εγω κι αλλο'' κι αρχισε.Ετρωγε ετρωγε,μα το προβατο
δεν ελεγε να σταματησει .Οσο εβλεπε το προβατο ,που συνεχεια ετρωγε
τοσο ετρωγε κι αυτη,μεχρι ,που εσκασε.Κι απο τοτε εχει μεινει να λενε:
''το προβατο εσκασε το γελαδι''
[Αιτια:το προβατο αναχαραζει[μηρυκαζει]τη τροφη του,το γελαδι δεν μηρυ-
καζει]
.
ΕΘΙΜΑ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΩΝ
-Οταν πεθανει καποιος [ν]τζοπανος στα τρισαγια στην εκκλησια μοιραζουν
αρνι ψητο η' κατσικι και οταν το ψηνουν στη σουβλα το ψηνουν χωρις κεφαλι,
γιατι για τη λυπη το σφαχτο πρεπει να ψηνεται κουτσοκεφαλο.
-Ο Γιωργος Πλιακος Κουβελης ελεγε:'εχεις ζωντανα εισαι ζωντανος''
-Ο Πανουργιας ελεγε:’’στο προβατο η' στο γιδι  το ενα το μασταρι εχει δηλη-
τηριο και το αλλο μελι''δηλαδη θα παθεις τοσες ζημιες,θα χασεις τα καλυ-
τερα,που θα τα συχαθεις,θα παρεις την αποφαση να τα πουλησεις ,αλλα
παλι κατι καλο θα σου τυχει,κατι θα εισοδεψεις και θα μετανιωσεις
-Οταν ενα γιδι η προβατο ψοφισει το μικρο του για να παρει αλλο γδερνουν
το τομαρι απο το ψοφιο μικρο και το βαζουν πανω σ'ενα αλλο για να το πα-
ρει η γιδα η' το προβατο.
Η' δενουν η' κλεινουν το προβατο η' γιδι καπου μονο του με το αλλο μικρο
να ειναι σκοτεινα και βαζουν διπλα του σκυλι η' γατα για να το παρει απο
φοβο.
.
ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ
-Καποτε ενας παπας παραπονιονταν στους [ν]τζοπαναρεους οτι
βλαστημουν πολυ.
''παπουλη '',του λεγανε αυτοι,''ειναι η δουλεια τετοια ,σε κανουνε
τουτα τα λυκοφαοματα να βλαστημας.Κι εσυ αν ησουν στη θεση
μας θα βλαστημουσες''
''Εγω ποτε'',λεει ο παπας
Τον παιρνει τον παπα καποιος [ν]τζοπανος  και τον βαζει μεσα
στον τσαρκο με τα κατσικια.Τα κατσικια οταν ειδαν τον παπα αλλο
του τραβαγε το ρασο απο δω αλλο απο κει,αλλο πηδαγε πανω του.
''κιτσ ευλογημενο κιτσ''εκανε ο παπας,κι εδιωχνε το ενα απο τη μια
μερια ,και πηγαινε το αλλο απο την αλλη .''κιτσ ευλογημενο κιτσ
ευλογημενο''.Απ'τα πολλα πολλα νευριασε ο παπας :''κιτσ διαολε
κιτσ διαολε κιτσ γαμω του χ....Ελατε βγαλτε με μεσα απο δω''
...βλαστημουσε κανονικα σαν τους [ν]τζοπανους και φωναζε να
τον γλυτωσουν.
..
-Καποτε ο Χριστος περπατουσε στα χωραφια και συναντησε εναν
γελαδαρη,που ηταν ξαπλωμενος διπλα στα γελαδια του.Τον ρωτη-
σε,που υπαρχει νερο,αυτος ουτε,που κουνηθηκε απο τη θεση του,
μονο σηκωσε το ποδι του και του εδειξε.
Ξεκινησε ο Χριστος να παει προς εκεινο το μερος,βρηκε εναν πρατα-
ρη,''που υπαρχει νερο εδω κοντα;''του ειπε.Αμεσως ο προβαταρης προ-
θυμος ειπε:'' δεν μπορω να αφησω  τα προβατα,γιατι τα προβατα τα
τυρανναει μια μυγα,αλλιως θα πηγαινα και θα σου εφερνα εγω νερο''
''Πηγαινε εσυ να φερεις νερο''του ειπε ο Χριστος,''και θα κατσω εγω
με τα προβατα''.
Αμεσως πηρε τα προβατα και τα οδηγησε σε κοντινο σταβλο και κοι-
μηθηκαν.Ενω τα γελαδια εξαφανισθηκαν,γιατι για να ευχαριστησει
ο Χριστος τον πραταρη πηρε τη μυγα απο τα προβατα και την ερρι-
ξε στα γελαδια του γελαδαρη,να τον τιμωρησει για την απροθυμια
του,εκεινα μυγιαστηκαν  αναστατωθηκαν και σκορπιστηκαν.
Γι 'αυτο απο τοτε τα γελαδια εχουν την ενοχλητικη μυγα.
.
ΤΑ ΣΤΕΦΑΝΙΑ
Τα στεφανια γινονται την ανοιξη και το φθινοπωρο,που ζουμωνει
το ξυλο,οταν ειναι ξερο δεν γυριζει και  σπαει.Το καλυτερο ξυλο,
που γυριζει ειναι η αμελιουκουκκια,αλλα πιο ανθεκτικα,βαστανε
περισσοτερα χρονια,ειναι απο αλυγια,πουρναρι,αγριλια,πουρδα-
λια.
Το ξυλο πρεπει να ειναι ισιο,να μην εχει ροζους και κομπια,να μην
ειναι γεροντζιλο αλλα βλασταρι.
Το ξυλο για να γυρισει το στεφανι πρεπει να ειναι βλασταρι απο
αμελιουκουκκια,πουρδαλια,φτυλια,δεντρο,μιλιος,γρινος,πουρναρι,
αλυγια,αργια,αγριλια.Η αγριλια για να γυρισει το στεφανι πρεπει
να μπει στη φωτια για να μαλακωσει,ενω καποια αλλα,οπως η
πουρδαλια γυριζει καλυτερα οταν μπει σε ζεστο νερο.
ΤΑ  ΠΡΑΤΟΣΤΕΦΑΝΑ
Περνουν το ξυλο το σχιζουν στη μεση με το χαντζαρακι για να γινουν
δυο στεφανια,μετα βγαζουν την καρδια με το χαντζαρακι ,γιατι αν
μεινει πανω η καρδια θα σπασει το στεφανι.Λεπτενουν το ξυλο με το
χαντζαρακι και μετα με το ξυραφι φτιαχνουν λειο και ισιο σε παχος
το ξυλο και το γυριζουν να στεφανωσει.
Το αφηνουν λιγες μερες να ξεραθει και με το τρυπτιρι φτιαχνουν μια
τρυπα στο κατω μερος,που μπαινει το κουδουνι,ο κυπρος.Το κου-
δουνι το συγκρατουν με την κλαπα.Και οταν βαζουν το στεφανι στο
ζωο το δενουν στο πλαι με συρμα,μερικοι φτιαχνουν στο πλαι αντι
να δενεται με συρμα να κουμπωνει.Το πρατοστεφανο με κλειδι.
Αλλοι φτιαχνουν το διπλο πρατοστεφανο με διπλο στεφανι απο πα-
νω,που δενεται και στις δυο μεριες.
Τα γιδοστεφανα γινονται με κλειδι ,δηλαδη κουμπωτα,απο πανω στε-
νεβει το ξυλο ,απο πανω το ενα ξυλο εχει μια τρυπα και το αλλο ενα
εξογκωμα,που μπαινει μεσα στη τρυπα και κουμπωνει.
Μερικοι μερακληδες γιδαρεοι φτιαχνουν γιδοστεφανο με διπλο κλειδι.
Ενας απο τους καλυτερους πελεκανους του χωριου μας ηταν ο μπαρ-
μπα-Γιαννης Κουβελης[Καρκαντζουλης],εφτιαχνε τα καλυτερα στεφα-
νια στα προβατα του και στη πραταρα τη γιδα γιδοστεφανο με διπλο
κλειδι,που το ζηλεβανε οι αλλοι [ν]τζοπαναρεοι.
Τα κυπρια τα μεγαλα και την κουδουνα,που βαζουν στα τραγια τα
γκεσεμια τα βαζουν με λωριδες δερματινες,γιατι ειναι βαρια και το
ξυλινο στεφανι θα εκανε πληγη στο λαιμο του ζωου.
Λεγανε πως οι Κολοβαιοι,τα αδερφια Γιαννης Γιωργος Νικος Χρηστος
στα τραγια ,που ειχαν στα προβατα και τους ειχαν μεγαλα κουδουνια
στις δερματινες λωριδες ειχαν βελουδινα καλυματα
.
ΤΟ ΚΛΑΡΙΖΜΑ
Οι [ν]τζοπαναρεοι κλαριζανε τα γιδοπροβατα,συνηθως τα κατσικια και
αρνια,αλλα και ολο το κοπαδι την εποχη,που δεν ειχε τιποτα ο τοπος
να παρουν μια χαψα τα ζωντανα τους.
Μπενανε πανω σε δεντρα ψηλα και τα κοβανε φαντες κλαρι και τα πετα-
γανε κατω να τα φανε τα ζωα,που ηταν μαζεμενα απο κατω απο τα δεν-
τρα.
Κλαριζανε αγριλιες,κισσους,τσουλα πουρναρια[μαλακα να μην ειναι
αγκαθωτα,δεντρα και το χειμωνα κουβαλουσαν κλαρια στον ωμο,και
φορτωμενα στα γαιδουρια για να ταισουν τα ζωα τους,που δεν εβρισκαν
τιποτα εξω  χορταρι να φανε .
Μερικες φορες δεν αρκουσε μια φαντα κλαρι για να φαει το ζωο για
να ζησει.
Καποτε μια βαρυχειμωνια ο μπαρμπα-Τασος ο Βοτσης ειχε το μαντρι
εκει,που ειναι το σπιτι του Γιαννου Μπαρλα[Γκολφη].Ο τοπος δεν ειχε
ουτε ενα χορταρακι.Κουβαλουσαν κενενα φυλικι, αλλα δεν ζει το προ-
βατο μονο με φυλικια και ψοφουσαν απο την πεινα.Γεμισε ο κηπος
προβατα ψοφια,καθε πρωι εβγαζε πολλα προβατα ψοφια μεσα απ'το
μαντρι.
.
ΕΝΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟ :
Ο ΓΑΜΟΣ ΤΟΥ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΟΥ
Μερικοι [ν]τζοπαναρεοι απο μικροι μερα -νυχτα κοντα στα ζωντανα τους
δεν ξερανε απο ντουνια και κοινωνικη ζωη.Ετσι κι ο μπαρμπα -Λαμπρα-
κης ο Σουρελης[Γκολφης] απο μικρος στα γιδια μερα και νυχτα απραγος
δεν ηξερε απο κοινωνια ,ουτε για  γαμους και τι γινεται,ουτε για γυναικες
και τι θελουν.Ειπαν οι δικοι του καποτε να τον παντρεψουν,τον πηρανε
απο τα γιδια,τον πηγανε στην εκκλησια,τον παντρεψανε με τη κορη του
Πανου Μπαρλα κι οταν γυρισανε απο την εκκλησια στο σπιττι με
τη νυφη ο μπαρμπα -Λαμπρακης αρπαξε αμεσως το σακκουλι και την
αγκλιτσα να παει για τα γιδια κι οταν καποιος απο τους συγγεννεις
του φωναξε:''Δεν θα κατσεις Λαμπρακη αποψε με τη γυναικα σου:'',
αυτος ανιδεος του αποκριθηκε:''Ας κατσει ο αδερφος μου ο Λευτερης,
εγω παω για τα γιδια στα καραουλια'' και συνεχισε το δρομο του
[Μηπως ο αγαθος ανθρωπος αντεδρασε ετσι γιατι τον παντρεψαν
χωρις να το θελει;Αυτος δεν θελει,ας κατσουν τοτε αυτοι.
Ποιος ξερει:Αβυσσος η ψυχη των ανθρωπων ,ακομη και των πιο
ταπεινων κι ανιδεων.
Δικαιοσυνη]
.
ΤΑ ΣΚΥΛΙΑ ΤΟΥ ΤΟΛΙΑ ΤΟΛΗ ΣΤΕΡΓΙΟΥ
Τα καλυτερα σκυλια,που εχουν αφησει ονομα
''Σαν τα σκυλια του Τολια Τολη.Αυτα δεν ηταν σκυλια ηταν λιονταρια
πιανανε το ζλαπ τον λυκο στον αερα ,δεν τους ξεφευγε τιποτα,που
πλησιαζε το κοπαδι.Κι αν τα συναντουσες στο δρομο και δεν ηταν
εκει ο [ν]τζοπανος να τα φοβεριξει επρεπε ν'ανεβεις σε καποιο δεντρο
για να γλυτωσεις,δεν γυριζανε πισω με τιποτα.
Ο Τολια Τολης Στεργιου ηταν Β[λυ]ζανιτης,συχναζε κοντα εκει στα
Βρυστιανα με  τα λιγα γ[ι]δακια,που ειχε,για καποιο διαστημα πηγε
πιστικος στον Πλιακο[Κουβελη],εσμιξε και τα γιδια και τα σκυλια του.
Ειχε μεγαλη φτωχεια,να φαει ενα κομματι ψωμι,να γλυτωσει αυτος
και τα ζωντανα του.
Καποια μερα,που το κοπαδι βρισκονταν απο περα απο το Ρεμα
του Ρελη στα Βρυστιανα πηγαιναν κατα τις Φαλαγκουλες.Ο Τολια
Τολης με τον μπαρμπα-Σταθη τον Πλιακο[Κουβελη] κι αλλους [ν]τζο-
παναρεους καθονταν απο εδω απ'το Ρεμα,καπου εκει κοντα στον
Αη Νικολαο οταν ακουστηκε μια αναταραχη  μεγαλη στο κοπαδι.
Προγκιξανε τα γιδια και τα σκυλια αλυχταγανε λυσασμενα.Ο μπαρ-
μπα-Σταθης πεταχτηκε πανω πολυ ανησυχος,δεν τον χωραγε ο
τοπος.Ο Τολια Τολης δεν κουνηθηκε απ'τον τοπο του:''Τραβα πιδι μ'
κι θα μας τα φαει το ζλαπ' αποψε''του φωναξε ο μπαρμπα- Σταθης,
''Μη φοβασαι''του αποκριθηκε ο Τολια Τολης,ησυχος,ειχε μεγαλη
εμπιστοσυνη στα σκυλια του.Το πηρανε το ζλαπ'στο κυνηγι τα σκυ-
λια το σκαπετησανε[το καταδιωξαν]προς τη Βιτσι,το βουνο,και την
αλλη μερα βρηκαν τον λυκο καρκωμενον,πνιγμενον.
.
ΧΡΟΝΙΚΟ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΩΝ
Ο Πλιακος [Κουβελης]ειχε γεννημενα προβατα εκει,που εχει μαγαζι
ο Χαριλαος Μποζωνης,στην Αγορα,κι οταν το απογευμα γυριζανε
τα προβατα απο τη βοσκη εβγαζε τα αρνια μαζι με τα προβατα
στο προαυλιο της εκκλησιας για να βυζαξουν τα αρνια τις
προβατινες.
.
ΧΡΟΝΙΚΟ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΩΝ
Ο Κστοδουλος[Χριστοδουλος] Μπιτσης,ο Μητσος Τσιλιας κι ο  Στελιος
Μπλιστουρας,Κουβελαιοι στο επωνυμο,ξαδερφια ,ηταν πολυ μονιασμε-
νοι.
Καποτε οι δυο ο Στελιος και ο. Μητσος πηγανε στα Καραγκουνικα να
κλεψουν.Μπηκαν σ'ενα μαντρι,ο Μητσος κρατουσε ενα τουφεκι και το'χε
στραμενο προς τον καραγκουνη,ο Στελιος διαλεγε στο κοπαδι.
Τοτε ακουστηκε η φωνη του καραγκουνη:''μη διαλες ολα παχια ειναι''
''Σουτ''τον εκοψε ο Μητσος.
Δυσκολα χρονια.Σκληροι αντρες.
.
ΟΙ ΦΕΡΕΝΤΙΝΕΟΙ  [Ν]ΤΖΟΠΑΝΟΙ
Οι Φερεντινεοι  ηταν Β[λυ]ζανιτες γιδαρεοι αλλα ειχαν τα γιδια τους στη
περιφερεια της Μαχαιρας.Περνανε λιβαδια στο Παλιοχωρι,στο Παλιοπη-
γαδο,στην Μακροποδια,ηταν ολη μερα μαζι με τους Μαχαιριωτες [ν]τζο-
παναρεους,ειχαν 800 γιδια.Μαυρολογουσε η Βιτσι σαν περναγανε μισο-
πλαγις περα.Πειθαρχημενο κοπαδι απο τον [ν]τζοπανο,πηγαιναν ολα μα-
ζι,σαν μια γροθια,το ενα με το αλλο ενωμενα,σπανια ξεφευγε γιδι απ'το
κοπαδι.Και σαν πεφτανε σε λακκα βοσκουσαν σαν προβατα στον τοπο,
γιατι τα γιδια συνηθως δεν στεκονται στη λακκα οπως τα προβατα,κορφο-
λογανε κανενα χορταρι και τραβολογιουνται πανω σε κανενα κλαρι σε
καμια βατλια.
Τα ειχανε παντα δυο μπουλουκια:τα γαλαρια τα φυλαγε  ο Νασος Φερεν-
ντινος και τα βετουλια,τα στερφα,ο Πανος Φερεντινος κι ερχονταν μεχρι τη
Κοψη,την ψηλοτερη κορυφη της οροσειρας.
Ο Θωμας Φερεντινος ο μεγαλυτερος αδερφος ηταν υπευθυνος για τις δια-
φορες συναλλαγες του κοπαδιου.Να παει το γαλα στον γαλατα,να πλη-
ρωσει τα λιβαδια,να κανονισει τον χασαπη,να οργωσει με το ζευγαρι τα
χωραφια για γρασιδια και το σ[ι]ταρι,να παει το σ[ι]ταρι στον μυλο να
αλεσθει αλευρι,και να κανονισει για τις βασικες αναγκες και των τριων
νοικοκυριων.
Πηγαινε στον Αστακο με το γαιδουρι και φορτωνε ψωνια και τα μοιραζε
και στα τρια τα σπιτια.Καθε μηνα μαζευονταν και τα τρια αδερφια και
κανανε το λογαριασμο,των εσοδων-εξοδων.
Ο μπαρμπα-Θωμας εβγαζε το χαρτι ,που τα ειχε γραμμενα:τοσα πια-
σαμε απο τις γιδες,τοσα απο το τυρι,ξοδεψαμε τοσα,περνουμε απο
τοσα.
Οταν ηθελε ν'αγορασει καποιο χωραφι ν'αυξησουν το βιος τους εστελνε
στον Γιωργο Μπαρμπαρουση στη Μαχαιρα,που ηταν εμπορος κρεατων,
ζωεμπορας,εκεινη την εποχη, να ερθει ν'αγορασει ζωα.Τον εβαζε διπλα
στο στρογκολιθο κι απο ενα ζωο ,που περναγε του'λεγε:''Παρε κι αυτη
Γιωργη''.
Ο Γιωργης την καπουλιαζε αν ειναι παχια,αν του κανει,και την ξεχωριζε
να την παρει.
Αν δεν φτανανε τα λεφτα απο τα γιδια,που ειχε για βγαλσιμο και με τις
οικονομιες,που ειχε κρατημενες στο σπιτι, εβγαζε και καλα γιδια για να
κανει τη δουλεια του.
Τα μαντρια τα ειχαν στη θεση Σιρδινιτσα.
.
ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΩΝ
Οι γιδαρεοι με τους πραταρεους δεν χονευονταν ,πολλες φορες ειχαν
διαμαχες.Το προβατο λαιμαργο στο περασμα του δεν αφηνε τιποτα,
γεμιζε και τον τοπο βουνιες ,βρομουσε το καθαρο χορταρι,που να βο-
σκησει γιδι μετα.
Ο μπαρμπα Λακιας Μπαρλας[Γκολφης]ελεγε:''Πρατινα,βαρτσ'το κιφα-
λι''
.
ΧΡΟΝΙΚΟ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΩΝ
Ο Χρηστος Πλιατσικας με τον γιο του Παναγιωτη ειχαν παρει μ'σακα
τα γιδια του Καρδια[Κωτσου Στρατου] κι ειχαν μαντρια στον Καμπο
[το μαντρωμενο χωραφι διπλα στο νεκροταφειο].Τη μερα της Αναληψεως
πηραν το κοπαδι και το περασαν μεσα στη Ρουστα στα νερα της λιμνης,
Τα νερα ηταν πολλα κι οταν εφτασαν στον πουντο στο βαθυτερο σημειο
της Ρουστας πολλα γιδια δεν καταφεραν να βγουν στην ακρη και πνι-
γηκαν
.
ΓΙΔΙΑ -ΠΡΟΒΑΤΑ  [ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ]
Οταν καποιος σβελτος [ν]τζοπανος κυνηγισει μεσα σε μια λακκα ενα γιδι
το γιδι κιοτεβει κουραζεται και το πιανει,ενω το προβατο δεν κουραζεται,
δεν το πιανεις.
Το γιδι ζημιαρικο ζωο θα σκαρφαλωσει στην ελια ,θα πηδηξει το φραχτη,
ενω το προβατο μια κλαρουλα να του βαλεις το κραταει.
Το γιδι πιο νοητο απο το προβατο πιο φιλικο στον [ν]τζοπανο.
Το γιδι φοβαται το ξυλο,πειθαρχειται πιο ευκολα απο το προβατο,ενω το
προβατο δεν υπολογιζει το ξυλο και συνεχιζει να κανει το δικο του,οσο
το χτυπας τοσο αγριευει
Το γιδι πιο ευαλωτο στις αρρωστειες απο το προβατο.Το γιδι δεν βασταει
πονο,λιγο να το ποναει καπου μενει απο το κοπαδι ,κρυβεται,ενω το προ-
βατο αν μεινει απ'το κοπαδι δεν γλυτωνει θα ψοφισει,μονο τοτε μενει απ'το
κοπαδι.
Το προβατο πιο μοβορικο ζωο απ'το γιδι ειδικα την ανοιξη,που γυρευει να
ζευγαρωσει δεν υπολογιζει τιποτα,στο αρμεγμα τραβαει δυσκολευει,δεν
το κρατας με τιποτα.
Το προβατο πιο λαιμαργο,οταν παρεις τον τενεκε με τον καρπο η' καποιο
κλαρι στα χερια σου και το πιο αγριο προβατο πανω σου,ενω οταν δεν εχεις
τιποτα στα χερια σου και πας να πιασεις ενα γινονται αγρια θηρια.
Το προβατο δεν ξεχωριζει ποτε απ'το κοπαδι,οπου πηγαινει το πρωτο
και τ'αλλα απο πισω τρεχωντας,ενω το γιδι ξεκοβει καποιες φορες απ'το
κοπαδι.
Γρινιαρικο ζωο το γιδι ,το δυνατοτερο κοντραει το πιο αδυναμο  κι αυτο με τη
σειρα του κοντραει το αδυνατοτερο απ'αυτο.
Αν μεγαλωσεις ενα μικρο κατσικι με το ρογοβυζι,ενα κατσικι,ενα γουρουνο-
πουλο,ενα μοσχαρι οσα χρονια ζει θα το θυμαται,θα ερχεται κοντα σου,ενω
το αρνι στις περισσοτερες φορες οταν το αποκοψεις  και παει με τ'αλλα
αρνια δεν σε ξαναπλησιαζει.
.
ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ[ΣΥΜΒΑΝΤΑ ]ΤΟ ΡΕΜΑ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ
Υπηρχε ενα ρεματακι,που περνουσε διπλα απο το νεκροταφειο και κατεβαι-
νε μεσα στο χωριο,περνουσε μεσα στα μαγαζια.Τα πλαγια,που ειναι πανω
απ'το χωριο ειχαν καει και τα νερα μαζευονταν σ'αυτο το ρεμα και κατεβαινα-
νε προς τα κατω.
Μια νυχτα τα γιδια του Σπλια[Μπιτσωρη] σκαρισανε για την νυχτερινη βοσκη.
Τα μαντρια τα ειχε στον Αφκο κι οταν γυριζανε για το μαντρι αυτο το ρεματακι
ειχε κατεβασει και πολλα γιδια τα πηρε το ρεμα κατω,πεντεξι γιδια τα εβγα-
λε πνιγμενα,δυο κανουτες και δυο γκεσες,εκει που ειναι ο συνεταιρισμος.
.
ΠΗΓΑΔΙ ΓΙΑ ΤΟ ΠΛΥΣΙΜΟ ΤΩΝ ΡΟΥΧΩΝ
Εκει ,που ειναι η αποθηκη του Συνεταιρισμου την εποχη εκεινη στο μερος εκει-
νο ηταν ενα πγιαδουλι,που πηγαινανε οι γυναικες και πλενανε τα ρουχα
.
ΜΙΚΡΟΣ ΒΟΣΚΟΣ ΣΤΙΣ ΜΑΝΑΡΕΣ
Οσοι απ'τους χωριανους δεν ειχαν πραματα ειχαν μαναρες να τρωνε τα παιδια
τους γαλα.Αυτες τις μαναρες τις φυλαγε ο Γιωργος Κουβελης Βετλαντζας[με
πληρωμη μια οκα αλευρι το μηνα για καθε μαναρα]μικρο παιδι και το βραδυ
οταν γυριζανε απ'τη βοσκη σαν μπαινανε στο χωριο καθε μια πηγαινε  στο
σπιτι της
.
ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ [ΣΥΜΒΑΝΤΑ]
ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΙ Ο ΛΥΚΟΣ
Ο Γιωργος Μπαρμπαρουσης του Δ[η]μητρη,18 χρονων, ειχε τα προβατα ανα-
μεσα απο την Κοψη  και την Καραμ,ερχοντανε προς το μερος του τα γιδια του
Γιαννη Τσιντζου,που τα'χε μ'σακα ο Μιλτιαδης[Μιλτας]Βοτσης και τα γιδια εκεινη
τη μερα τα φυλαγε το παιδι του ο Βαγγελης Βοτσης.Τα σκυλια του ειχαν βγα-
λει εναν λυκο και τον κυνηγουσαν μπροστα απο τα γιδια.Φωναζει τον Γιωργο:
''εβγα μπροστα και τα σκυλια κυνηγανε μια αλεπου''.Βγαινει ο Γιωργος,κοιταζει
τι να δει.Εναν λυκο!Τον στριμωχνουν τα σκυλια μεσα σε μια κουμαρια,απο πισω
κι ο Γιωργος,περιμενε να πεταχτει ο λυκος,με μιας πεταχτηκε ο λυκος στο ξε-
φωτο,τον κυκλωσαν τα σκυλια,πεταχτηκε  κι ο Γιωργος,αρπαζει τον λυκο με
την αγκλιτσα και τον αφησε αναισθητο,η αγκλιτσα εσπασε.
Οταν βραδυασε κι εφυγε απ'τα προβατα τον πηρε σβαρνωντας μεσα απ'το ρεμα
και τον εφερε στο χωριο κατω στο σπιτι του και φωναξε:''Σκοτωσα εναν τσακαλο'',
δεν ξαναχε δει λυκο ,δεν τον ηξερε,18 χρονων παιδι ηταν.Ακουν τις φωνες και
φτανουν οι μεγαλοι για να δουν το ζλαπι στο σκοταδι πισα.Φτανει κι ο Γιαννης
Τσιντζος μ'ενα λυχναρι.Φωτιζει.Τι να δουν;Ενα λυκο!
Μετα τον παιρνει ο αδερφος του ο Λευτερης Μπαρμπαρουσης με τον Κολιο[Νικο]
Τριαντη κι αλλα λιανοπαιδα και τον γυρισανε μεσα στα μαγαζια,να δουν το κατορ-
θωμα.Και θαυμαζαν ολοι κι απορουσαν.Κι αλλος τους εδωνε πενηνταλεπτο κι
αλλος  καραμελες
.
ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ[ΣΥΜΒΑΝΤΑ]ΤΟ ΛΟΥΠΙΝΟ
Απο το Βλιζι,Λαμπρες,Δαφνιαδες,Καμενα Παλιουρια και μεχρι πανω στα Ρογκια
δεν φυλαγονταν λιβαδια ουτε πληρωνονταν οι ιδιοκτητες,μονο οταν σπερνονταν και
δικαιουνταν οι ιδιοκτητες τον καρπο απο τα δεντρα το βελανι και το βελανιδι απο
τις βελανιδιες.Οι ιδιοκτητες επαναστατησαν διαμαρτυρηθηκαν εκαναν δικαστηρια
να κατοχειρωσουν τον τοπο τους  και στο τελος τα κερδησαν.
Ο Βασιλης Γκουμας[Βητα Γκουμας] εσπειρε στη θεση Αλωνακι  πανω στα Ρογκια
λουπινο για να κατοχειρωσει το χωραφι του κι ελεγε:''Λουπινο Λουπινακι
στην κορφη στ'Αλωνακι''
Βρηκαν το μπελα τους οι [ν]τζοπαναρεοι,φυλαγανε το λουπινο.
.
ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ[ΣΥΜΒΑΝΤΑ]
Ο Θωμος ο Μπαρμπαρουσης τουφεκισε λυκο απ'το παραθυρι του σπιτιου του κατω
στα Μπαρμπαρσεικα,οταν ο λυκος περνουσε εξω απ'το σπιτι του
.
ΤΟ ΚΕΝΤΡΩΜΑ  ΤΩΝ ΓΙΔΟΠΡΟΒΑΤΩΝ
[ΜΙΑ ΑΡΧΑΙΑ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗ]
Κεντρωνανε τα γιδοπροβατα,δηλαδη περνανε ενα κοκκαλακι απο αλλο
ζωο και το βαζανε απο μεσα στο δερμα του ζωου στο μπουτι.
Βαζανε  κοκκαλο  απο γελαδι για να γινει κορμερο το ζωο.
Απο γουρουνι κοκκαλο για να γινει παχυ.
Απο περδικα βαζανε κοκκαλακι για να περπαταει γρηγορα για να μην
το πιανει ο λυκος.
Λεγανε πως τα γιδια του Πλιακου[Κουβελη]ηταν κεντρωμενα απο περδικα.
[Μια αρχαια γενετικη και  ομοιοπαθητικη,να προσδωσουν τα χαραχτηριστικα
ενος ζωου σε αλλο ζωο για τη βελτιωση του]

ΟΙ ΦΕΡΕΝΤΙΝΕΟΙ ΤΗΝ ΑΝΟΙΞΗ ΣΤΗ ΣΕΛΛΑ ΣΤΑ ΒΡΥΣΤΙΑΝΑ
''Την ανοιξη τον μηνα Μαη οι Φερεντινεοι φτιαχνανε τη στρουγκα και
μιαπροχειρη καλυβα στη κορυφη τηε Σελλας[νοτιας προεκτασης του
βουνουΒιτσι στα Βρυστιανα,το ονομα Σελλα το πηρε για την ομοιοτητα με τη
σελα αλογου].
Αρμεγανε τα γιδια το απογευμα πηζανε και το τυρι εκει.Μετα το αρμεγμα
σκαριζανε τα γιδια μεσοπλαγης και οταν βραδυαζε μαζευονταν
εκει κον-τα στη στρουγκα και κοιμοντανε.Και οι [ν]τζοπαναρεοι  κοιμοντανε
ο ενας απο τη μια μερια του κοπαδιου ,ο αλλος απο την αλλη ,αλλος παραπερα
.Ηταν ποτε 3 ποτε 4 ατομα και κοιμονταν στις ακρες του κοπαδιου για να
προφυλαξουν το κοπαδι απο τους λυκους.
Σαν ακουγες τι γινονταν κατω στο ρεμα του Ρελη σε κολαγε λαβουρα
μεγαλη αναστατωση απο τα ουρλιαχτα των λυκων,ολοκληρη χορωδια,οτι λαλια
ηθελες,ψιλη οξεια,χοντρη βαρια ,χοντροτερη βαρυτερη.
Πολλες φορες βρισκονταν αντιμετωποι με τους λυκους.
Μια μερα ενας λυκος εισχωρησε στην ακρη του κοπαδιου,αρπαξε μια τσουρα-
μπαρτσα γιδα,πεταχτηκανε πανω σκυλια και [ν]τζοπαναρεοι,τητραβηξανε
τη βγαλανε τη γιδα,αλλα της ειχε κανει μεγαλη πληγη βαριακαι την αλλη μερα
ψοφισε.
Το πρωι τα βαζανε θαμπα στη στρουγκα προτου ξημερωσει ισα,που βλε-πανε
να αρμεγουν,πηζανε παλι το τυρι,καιγανε και το τ[υ]ρογαλο σ'ενακαζανι και
βγαζανε και τη μυζηθρα κι οταν γινοτανε το τυρι κρεμαγανε τιςτσαντιλες στο
γαιδουρι και το πηγαινανε στο χωριο.Περνουσαν απο εναδυσβατο και στενο
μονοπατι,σε μια μερια λιγο να παραπατουσε το γαι-δουρι θα επεφτε στο γκρεμο,
δεν θα εμενε τιποτα''.
.
ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ[ΣΥΜΒΑΝΤΑ]
Ο Μητρακης Κουβελης Τζογας ειχε γουρουνια,γουρναρης,και μετακομιζεμε το
κοπαδι του αναλογως,που ηταν η τροφη για τα γουρουνια,το βελανι,και την
εποχη,που ηταν τα καστανα πηγαινε στο Κερασοβο και σ'αλλες περιοχες,που
ηταν καστανιες.
.
Ο Κωτσος[Κωσταντινος]Γκολφης[Μπαρλας] γιδαρης,ειχε κουρνο απο ψαρι,που
εβγαζε μεγαλη φωνη κραυγη και τον ειχε μεσα στο σακουλι για τοβραδυ να
φυσαει στον κουρνο να διωχνει τους λυκους.
Κουρνο ειχαν και αλλοι [ν]τζοπαναρεοι] εκεινα τα χρονια.
[το  κουρνο ειναι ενα μεγαλο κοχυλι της θαλασσας,που εχει το σxημα του κορνου
[corno,horn]μουσικου οργανου
Απο αυτο το μουσικο οργανο πηρε την οναμασια η κορνα του αυτοκινητου,και
ο ηχος της -κο[υ]ρναρω].
.
.
ΕΝΑ  ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟ[ΜΙΑ ΔΙΗΓΗΣΗ]
Το διηγηθηκε ο μπαρμπα Σπυρος Λιαπης[Πιπης Χαβας]:
''Ηταν  ανοιξη.Εβγαλα τα γιδια στα Βρυστιανα.Εκεινη τη μερα
κουρευε ο Πλιακος[Κουβελης].Εγω οταν ειδα κουρο εφερνα εκει
γυρα με τα γιδια μπας και με φωναξουν να τραβηξω κανα κοκ-
καλο,παιδι πανω στα νιατα μου,φτωχεια μαυρη.
Σε μια στιγμη φωναζει ο μπαρμπα Κστοφορος Μποζωνης,που
ηταν στα ψητα:''Ε ορε παιδι δεν ερχεσαι να ψησεις την προβα-
τινα;''
Πηγα την εψησα και πεταξε σε μενα κοκορετσι ο μπαρμπα Κστο-
φορος.''Φαε,εσυ εισαι παιδι,κοβει το δοντι σου''
Μετα λιανισανε το κρεας .Φαγαμε,μου δωσανε κι ενα πουκαρι
μαλλι.Σαν εφυγα το πηρα παραμασκαλα,περασα κι απ'το πγιαδ'
τσιτωσα νερο.
Τα γιδια οπως πιασανε ενα αντηλιακο κοιμοντανε ολη μερα λες
και τα'χα ορμηνεμενα.Τα μαζευω κατω στον Αφκο.το απογευμα,
που ειχαμε τα μαντρια.Ηρθε κι ο Γεροντας[ο Βαγγελης Χαβας]
κι εφερε μια καραβανα τραχανα,οταν εστριψε τα ματια του απ-
στομσα τον τραχανα μεσα σε μια κουφαλα απο αγριλια.Κι οταν
αρχησαμε ν'αρμεγουμε αρχισε:''Που τα'χες σημερα κι ειναι νηστ[ι]κα
και δεν εχουν σταλα γαλα;''
Που να κοτισω εγω να του πω για τον κουρο.
.
Αλογοσυρτη,λεγανε τον ζωοκλεφτη αλογων
.
ΜΙΑ ΠΑΡΟΙΜΙΑ [Ν]ΤΖΟΠΑΝΙΚΗ
Οταν ενας [ν]τζοπανος εχανε καποιο ζωο και το εβρισκε μετα απο
καιρο σε καποιο κοπαδι αλλο ζωντανο ,η' ψοφιοκαπου εβρισκε την
αναμαλαγια του,δηλαδη δεν το ειχε παρει κλεφτης,ελεγε το εξης:
''Χερι δεν παρει Τοπος δεν ρημαζει''
.
.γιδοψιρα,λεγεται ενα ενοχλητικο εντομο,που βρισκεται
στα γιδια
.Αλογομυγα,λεγεται μια ενοχλητικη μυγα,που πηγαινει
στα αλογα
Τα γαιδουρια δεν την δεχονται.Παλια οταν ηθελαν να
πειραξουν καποιο καβαλλαρη γαιδουριου βαζανε στο
γαιδουρι αλογομυγες και το γαιδουρι εκανε σαν τρελο.
.
ΤΑ ΠΕΠΟΝΙΑ
Στην Μπουστανια,στη ριζα στο Ξοβουνι ειχαν βαλει
μποστανι πεπονια και οι +ν}τζοπαναρεοι περνοντας
απο εκει το βραδυ κλεβανε κανενα.Τα βαζανε μεσα στο
σακουλι και τα περνανε.Τα κρυβανε μεσα σε αθημωνιες
σε σωρους απο αχυρο ,που βρισκονταν στα λημερια τους
και τα τρωγανε με την ησυχια τους .
.
.
.